هرگاه عدالت بر کشوری حکمفرما نشود و عدل و داد جایگزین جور و بیداد نگردد، مردم آن سرزمین دچار حمله و هجوم دشمنان خویش می‌گردند و آنچه نپسندند بر آنان فرو می‌ریزد... توانمندی جز با بزرگمردان صورت نبندد، و بزرگمردان جز به مال فراهم نشوند، و مال جز به آبادانی به دست نیاید، و آبادانی جز با دادگری و تدبیر نیکو پدید نگردد... اگر این پادشاه هست و ظلم او، تا یک سال دیگر هزار خرابه توانم داد... ای پدر گویی که این ملک در خاندان ما تا کی ماند؟ گفت: ای پسر تا بساط عدل گسترده باشیم


دادگری و برکات خداوندی | اطلاعات


برابر برخی از شواهد و مستندات تاریخی، به پندار ایرانیان قدیم، تناسبی بین میزان عدالت مستولی بر جوامع بشری، با فراوانی نعمت‌های خدادادی و میزان محصولات کشتزارها و باغستان‌های آنان برقرار است. بدان‌سان که هر چه میزان عدل حاکم بر جامعه‌ها بیشتر باشد نعمت‌ها و رحمت‌های خداوندی برکات بیشتری خواهد داشت؛ در چنین شرایطی بارندگی‌ها به موقع و فراوان و نخجیرگاه‌ها، مرغزارها، بیشه‌ها، باغ و بستان‌ها و کشت‌زارها غنی‌تر، سرسبزتر و فراورده‌های آنها فزون‌تر، و با کیفیّت مرغوب‌تر، خواهد بود.

بهرام گور

اما اگر عدل و دادگستری، داد و دهش، انصاف و مروّت در جامعه‌ای از میان برود،‌نه تنها خیر و برکات آفریدگار از محصولات طبیعی، مزروعات و فراورده‌های فلاحتی رخت برمی‌بندد بلکه نیروهای اهریمنی، چون دیو جهل و غول خشکسالی، ‌جای خیر و خوبی‌ها را می‌گیرد که فقر، فساد، بیماری‌ها و آفات را در پی دارد؛ تا آنجا که ملخ و دیگر حشرات و آفات کشتزارها و باغستان‌ها را مورد هجوم قرار می‌دهند، موش‌ها به انبارها راه پیدا می‌کنند و دیگر جوندگان به ریشه‌ی رستنی‌ها و درختان گزندهایی می‌رسانند. در این وضعیت چنانکه از قول بوذرجمهر آورده‌اند (کرمانی، ۱۳۳۹، ۵۰): «هرگاه که پادشاه ظلم کند سباع [درندگان] آن ولایت مردم خوار شوند»، و انسان‌ها به جان یکدیگر افتند و تجاوز به حق، حقوق و حریم مال و ناموس مردمان عادی می‌شود. در مجموع در چنین شرایط و احوال ناپسندی فساد، فقر، هراس و ناامنی جامعه را فرا می‌گیرد.

گفته‌ی بزرگمهر (بوذرجمهر) مبتنی بر وقایع، تجارب و داستان‌های عبرت‌آموز روزگار ساسانیان است که ریشه در باورهای ایرانیان در اعصار پیشین دارد. به باور نیاکان ما، رفتار و پندار و منش حکمرانان نه تنها بر کردار و خلقیات مردمان اثرگذار است بلکه بر شرایط طبیعی و اقلیمی و در نتیجه میزان و کیفیت محصولات زراعی و دامی و نیز حرکات و رفتار جانداران و درندگان تأثیر دارد، تا آنجا که حتی آنچه در ذهن و اندیشه‌ی حاکم، از خیر یا شر، خطور کند اثرات فوری و مشهود آن در زندگانی و شرایط زیستی مردمان به منصه‌ی ظهور می‌رسد. از باب نمونه، حکیم طوس، در شرح وقایع دوره‌ی پادشاهی بهرام گور (۴۲۰-۴۳۸ میلادی)، ضمن نقل ماجرایی شنیدنی از بهرام، به این گونه باورهای ایرانی اشاره می‌کند.

در این داستان نکات جالبی از چگونگی زندگانی روستائیان و خوراک‌های ساده ـ چون نان، ماست، سرکه و سبزی (تره) آنان، و نیز سنت‌های پسندیده‌ی خانواده‌ی دهقان ایرانی در عصر ساسانیان مطرح است. از جمله ذکر نام ایزد یکتا در شروع کارهای خیر چون دوشیدن شیر گاو؛ مشورت و همکاری صمیمانه‌ی زن و شوهر در همه‌ی امور مزرعه و منزل، مهمان‌نوازی تمجید‌آمیز آنان، که میزبان همه‌ی توان و امکان خود را برای عزّت و خور و خواب مطلوب مهمان به کار می‌برد؛ برای مهمان خورش دلپذیرتر تهیه می‌کرد، به این منظور دیگ سنگی (موسوم به «هر کاره»، اکنون در خراسان تداول دارد)، که همواره در انبار یا صندوقخانه (:نَهُفت) بود، می‌آورد و هریسه (هلیم) و شیربا (شیربرنج، شاید «بلغورشیر» که پخت آن با شیر و بلغور گندم در خراسان معمول است) در آن می‌پخت. زیربا، که از گوشت و سرکه و زعفران تهیه می‌شد، خورشی بس مقوّی و شاهانه بود و در مهمانی متمولین تدارک می‌دیدند.

عزت و ارج نهادن به مهمان از سنت‌های کهن ایرانی است. همان‌طور که ایرانیان، به پیروی از آیین‌های پیشین، برای بزرگان دین و دانش، و نیز سالخوردگان، کمال احترام و عزت را مرعی می‌دارند، برای مهمان نیز چنین حرمتی قائل می‌شوند، بدان سان که میزبان همه امکاناتِ خویش را در جهت حرمت و پذیرایی، شایسته‌ی بزرگان، برای مهمان معمول می‌دارد؛ بهترین اتاق و صدر مجلس با فرش و بالش زیبا را به مهمان اختصاص می‌دهد، با بهترین خورش‌ها در ممتازترین ظروف از وی پذیرایی می‌کند. حتی در قدیم جایگاهی خاص در اتاق پذیرایی با نام «شاه‌نشین» برای مهمان ساخته می‌شد. طبقات اجتماعی فرودست جامعه نیز، به نسبت امکانات و وسع خویش، همه توان خویش را برای پذیرایی مطلوب از مهمان به کار می‌بردند. حکیم طوس در داستان بهرام گور، ضمن تبیین رابطه‌ی دادگری و برکات حضرت باری، جلوه‌ای از حرمت مهمان در نزد ایرانیان قدیم را روایت کرده است. به احتمال قریب به یقین، ایرانیان واژه‌ی پهلوی مهمان mehmān را با همین مفاهیم و تعبیرات حرمت‌آمیز اتخاذ کرده‌اند، چون کلمه‌ی مهمان در هویت لفظی خود (مِه ر meh : بزرگ + مان ر mān : خانه) همان معنی را دارد. صاحب فرهنگ نظام نیز، با ثبت املای پهلوی واژه‌ی مهمان، چنین گمانی داشته: «ممکن است به معنی بزرگِ خانه باشد که مان به معنی خانه است» (ج ۵، ص ۲۷۴).

به روایت فردوسی (شاهنامه، ۱۸۷۱-۱۸۷۶)، روزی بهرام در فصل بهار، در نخجیرگاهی، پر از آهو و گورخر و میش کوهی (غُرم) به شکار پرداخت، با اژدهایی مواجه شد و با سختی او را از پای درآورد. خسته و فرسوده هامون را در نوردید و سرانجام رنجور و دردمند به دهی‌آباد رسید. زن دهقانی، سبو بر کتف، به رسم مهمان‌نوازی، بهرام را به خانه دعوت کرد و: «حصیری بگسترد و بالش نهاد» و سپس: «بیاورد زن و بنهاد راست / بَرو ترَّه و سرکه و نان و ماست». بهرامِ دردمند و درمانده: «بخورد اندکی نان و نالان بخفت»، در این فاصله زن دهقان به شوهرش برزین گفت:

بره کشت باید ترا کآن سوار / بزرگ است و از تخمه‌ی شهریار
بره کشت شوهر به فرجام کار / به گفتار آن زن ز بهر سوار

آنگاه زن دهقان «دیگی هریسه بپخت» و نزد سوار آورد، و در پی آن: «چو بهرام دست از خورشها بشُست / همی بود بی‌خواب و ناتندرست» و در آن حالت رنجوری بابِ گفتگو با زنِ دهقان را باز کرد، و از وضعیت مردمان و سختی‌های آنان پرسید، و نظر او را درباره‌ی شاه و عوامل حکومتی جویا شد، و در پاسخ به وی:

زن پرمنش گفت کای پاک رای / بدین ده فراوان کَس است و سرای
همیشه گدار [:معبر] سواران بود / ز دیوان و از کارداران بود
یکی نام دزدی نهد بر کسی / که فرجام از آن رنج یابد بسی
بکوشد ز بهر درم پنج و شش / که ناخوش کند بر دلش روز خوش
زن پاک تن را به آلودگی / برد نام و یازد به بیهودگی
زیانی بود کان نیاید به گنج / ز شاه جهاندار این ست رنج

اندیشه و ذهن بهرام از شنیدن این گفتار مکرر و خواب و خوراکش گرفته شد. همه شب فکر می‌کرد که شیوه‌ی دادگری او موجب این ناهنجاری‌ها شده است و باید درشتی و ستمگری پیشه کند. خطور این اندیشه‌ها به ذهن بهرام عوارضی را در پی داشت که بهرام ـ با چشم بی‌خواب در سحرگاه، موقعی که خورشید (خور) جامه‌ی سیاه شب را می‌درید ـ از رفتار و گفتار بامدادی زن و مردِ میزبان، بدانها پی برد و عبرت گرفت. فردوسی در پی ابیات مزبور، در ادامه‌ی داستان پند‌آموز بهرام، می‌گوید:

پراندیشه شد زین سخن شهریار / که بَد شد ورا نام از ان یادگار
به دل گفت پس شاه یزدان‌شناس / که از دادگر کس ندارد هراس
درشتی کنم زین سپس روز چند / که پیدا شود مهر و داد از گزند
بدین تیره اندیشه پیچان نخفت / همه شب دلش با ستم بود جفت
بدانگه که خور، چادر مشک بوی / بدرّید و بر چرخ بنمود روی
بیامد زن از خانه با شوی گفت / که هرکاره و آتش آر از نهفت
ز هر گونه تخم اندر افکن به آب / نباید که بیند ورا آفتاب
کنون تا بدوشم من از گاو شیر / تو این کارِ هرکاره آسان مگیر
بیاورد گاو از چراگاه خویش / فراوان گیا بُرد و بنهاد پیش
به پستانش بردست مالید و گفت / به نام خداوند بی یار و جفت
تهی دید پستان گاوش ز شیر / دل میزبان جوان گشت پیر
چنین گفت با شوی کای کدخدای / دل شاه گیتی دگر شد به رای
ستمکاره شد شهریار جهان / دلش دوش پیچان شد اندر نهان
بدو گفت شوی از چه گویی همی / به فال بد اندر چه جویی همی
بدو گفت زن کای گرانمایه شوی / مرا بیهده نیست این گفتگوی
ز گردون نتابد ببایست ماه / چو بیدادگر شد جهاندار شاه
به پستانها در شود شیر خشک / نبوید به نافه درون نیز مُشک
زنا، و ریا آشکارا شود / دل نرم چون سنگ خارا شود
به دشت اندرون گرگ مردم خورد / خردمند بگریزد از بی‌خرد
شود خایه در زیر مرغان تباه / هرآنگه که بیدادگر گشت شاه
چراگاه این گاو کمتر نبود / هم آبشخورش نیز بَتَر نبود
به‌پستان چنین خشک شد شیر اوی / دگرگونه شد رنگ آژیر اوی
چو شاه جهان این سخنها شنود / پشیمانی آمدش از اندیشه زود
به یزدان چنین گفت کای کامگار / توانا و دارنده‌ی روزگار
اگر تاب گیرد دل من زِ داد / ازین پس مرا تخت شاهی مباد
زن فرّخ پاک یزدان پرست / دگرباره بر گاو مالید دست
به نام خداوند زد دست و گفت / که بیرون گذاری تو شیر از نهفت
ز پستان گاوش ببارید شیر / زن میزبان گفت کای دستگیر
تو بیداد را کرده‌ای دادگر / وگرنه نبودی ورا این هنر
و زان پس چنین گفت با کدخدای / که بیداد را داد شد باز جای
تو با خنده و رامشی باش ازین / که بخشود بر ما جهان آفرین
به هرکاره در شیربا پخته شد / زن و مرد ازان کار پردخته شد
به نزدیک مهمان شد آن پاک رای / همی برد خوان از پسش کدخدای
نهاد از برش کاسه‌ی شیربا /چه نیکو بُدی گر بُدی زیربا

و چون بهرام لختی «شیربا» بخورد، تازیانه‌اش را به برزین دهقان داد و گفت آن را در مسیر راه در جایی بلند بیاوزید. برزین تازیانه را بردرختی آویخت. پس از چندی سپاه شاه در جستجوی بهرام به آن درخت رسید و از نشانه‌ی تازیانه وی را یافتند. برزین و همسرش پی بردند که میزبانِ شاه بوده‌اند: «پر از شرم رفتند هر دو زراه / پیاده‌روان تا به نزدیک شاه» و گفتند … شاها بزرگا:

بدین خانه درویش بُد میزبان / زنی بی‌نوا شویِ پالیزبان
بدین بندگان نیز کوشش نبود / هم از شاه ما را پژوهش نبود
که چون او بدین جای مهمان رسد / بدین بی‌نوا میهن و مان رسد
بدو گفت بهرام کای روزبه / ترا دادم این مرز و این بوم و ده …
بشد زین ده بی‌نوا شهریار / بیامد به ایران گوهر نگار

بهرام گور

مبارکشاه معروف به فخر مدبر (۱۳۴۶، ۶۶-۶۷) در قرن ششم داستان دیگری از ماجراهای بهرام گور نقل کرده است:

چنین آورده‌اند که روزی بهرام گور به شکار رفته بود ـ پسِ گور خری سه چهار فرسنگ بتاخت تا او را بیگفند و غرض خود حاصل کند ـ از لشکر جدا افتاد، گرمگاه بازگشت و نیک تشنه شد […] به دهی رسید دهقانی را بدید در باغی نشسته […] بهرام فرود آمد دهقان اسپش را به باغ برد و زین فرو گرفت. پس برفت و قدحی آب انگور آورد و به بهرام داد، چون بخورد نیکش خوش آمد که تشنگی به غایت رسیده بود. دهقان را گفت برو قدحی دیگر آر که نیک با لذت است. چون دهقان برفت تا دیگر آرد، بهرام در دل اندیشید که: این باغی سخت خوش است، ازین دهقان به هر نوع که باشد بباید خرید تا هر وقت از شکار بازگردیم اینجا فرود آییم و ساعتی بیاساییم؛ دهقان باز آمد و قدحی دیگر بیاورد اما چون قدح اول پر نبود. بهرام دهقان را گفت: زود سیر شدی از مهمان؟ گفت چگونه یا امیر؟ گفت: از آنکه چون اول بار پُر نیاوردی؛ دهقان گفت: این بار خوشه‌ی انگورِ بزرگتر و نیکوتر از درخت جدا کردم، اما هر حیلت که کردم قدح پُر نشد. بهرام گفت: این نیک عجب است که از خوشه‌ی خُرد قدح پر می‌شودو از خوشه‌ی بزرگ پر نمی‌شود، سبب این چه باشد؟ دهقان گفت: این را هیچ سببی نیست مگر که پادشاه را دل و نیّت در کار رعیت درین وقت بد شده است؛ هرگاه که پادشاه بر رعیت دل و نیّت بد کند شیر در پستان چهارپایان، و آب در جویها و کاریزها، و میوه درختان کم شود و بی‌برکتی و نقصان در همه چیزها پیدا آید. بهرام گفت: ای دهقان راست گفتی، پادشاه منم و این سبب از جهت نیّت بد من بوده است، و اندیشه‌ی خود باز گفت، و گفت: توبه کردم و از این اندیشه بازگشتم و خراج این ده ترا بخشیدم، و آن بر روی روزگار یادگار ماند.

بعد از اسلام این گونه پندارها در بین عرب‌ها و دیگر اقوام، تحت تأثیر فرهنگ ایرانی، شیوع و دامنه‌ی بیشتری پیدا کرده و استمرار یافته است. بدان‌سان که دانشمندان، ادبا، شاعران، مورخّان و عالمان دین در آثار، نگارش‌ها و سروده‌های عربی و پارسی خود به این گونه پندارهای ایرانی و منشأ باستانی آنها اشاره‌هایی دارند. از آن جمله ابن قتیبه، طبری، مسکویه‌ی رازی، مسعودی، ثعالبی نیشابوری، ابوحامد کرمانی، ابوالقاسم کاشانی، حمدالله مستوفی در آثار خویش، و فرزانگان اهل طوس در کتب اخلاقیات خود ـ خواجه نظام‌الملک در سیاستنامه، غزالی در نصیحةالملوک، خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق ناصری و اخلاق محتشمی (و شاعران طوسی: دقیقی، فردوسی، اسدی در سروده‌هایشان) ـ خلفا، سلاطین و فرمانروایان را با گفتارهای سنجیده و دلنشین به اشاعه‌ی عدل و رعیّت پروری و داد و دهش ترغیب نموده‌اند، و با نقل روایات و داستان‌های کهن، وقایع تاریخی عبرت‌آموز، از عواقب ستمگری، و نیز نتایج دادگری سلاطین، خلیفگان و حکمرانان قدیم، توجه آنان را به تناسب بین میزان عدالت حاکم بر جوامع با اثرات آن بر نعمات و برکات حاصل از زراعت جلب کرده‌اند.

بعد از اسلام کتاب‌هایی با مباحث اخلاقیات و پندنامه‌هایی از عهد ساسانیان برجای بوده، و نیز سخنان حکمت‌آموز و داستان‌هایی، از شهریاران عصر اساطیری تا عهد ساسانی، در بین ایرانیان دهان به دهان و نسل به نسل نقل می‌شده که مورد توجه خلفا و بزرگان عرب قرار گرفته و در منش و شخصیت آنان تأثیر گذاشته است. مثلاً ابوعبدالله مقدسی در قرن چهارم، به استناد منابع قدیمتر نوشته است: «عمر می‌گفت من دادگری را از کسرا [خسرو انوشیروان] و سیرت او فرا گرفتم» (مقدسی، ۱۳۶۱، ۱ر۲۶)؛ همچنین در دوره‌ی خلافت مأمون (۱۹۸-۲۱۸ ه‍ )، در خاکبرداری کف ایوان مداین توسط زوبان، کتابی بر پوست آهو نوشته، محفوظ در صندوقی بلورین، با عنوان «جاویدان خرد» پیدا شد که به دستور مأمون توسط حسن بن سهل سرخسی از پهلوی به عربی ترجمه شد و شیوه‌های حکمت‌آمیز جهانداری مندرج در آن، با بهره‌وری از درآمیختن دین با دولت و دانش و دبیری و دهقانی، مورد استفاده و تقلید مأمون، در شالوده‌ریزی بنیان خلافت و شیوه‌ی حکومت، قرار گرفته است (ابریشمی، ۱۳۷۹، ۴۶-۴۷). این گونه کتاب‌های اخلاقی و پندنامه‌ها و نیز سخنان حکمت‌آموز و داستان‌های شفاهی رایج در بین ایرانیان، به عربی ترجمه شده و گفتارها و مباحثی از آنها به تفاوت به شهر یاران ایرانی، چون هوشنگ، اردشیر بابکان، خسرو انوشیروان یا دیگر شاهان منسوب گردیده است.

در متون کهن بعد از اسلام (عربی و فارسی) سخنانی پند‌آموز از اردشیر بابکان سر سلسله‌ی ساسانی (حکومت ۲۲۶-۲۴۱ م) نقل شده است. به نوشته‌ی مسعودی (تاریخنگار، قرن چهارم هجری) نامه‌ای از اردشیر بر جای بوده که در مطلع آن: «به دبیران که عهده‌دار تدبیر ملک‌اند، و فقیهان که ستون‌های دین‌اند، و کشاورزان که آباد‌کننده‌ی زمین‌اند» درود فرستاده است (مسعودی، ۱۳۴۴، ۱ر۲۴۳). از سخنان پند‌آموز اردشیر بابکان است: «توانمندی جز با بزرگمردان صورت نبندد، و بزرگمردان جز به مال فراهم نشوند، و مال جز به آبادانی به دست نیاید، و آبادانی جز با دادگری و تدبیر نیکو پدید نگردد» و «مالیات ستون کشور است که هیچش چون دادگستری فربه نکند، و هیچش چون ستمکاری لاغر نسازد» (ثعالبی، ۱۳۶۸، ۳۰۵-۳۰۶).

در این منابع داستان‌ها و روایاتی از دوره‌ی بیدادگری انوشیروان و نیز دوران دادگستری وی نقل شده است، مثلاً به نوشته‌ی طبری: «گویند تا آن روزگار در قلمرو ایران شغالی وجود نداشت، این حیوان در عهد انوشیروان از ترکستان به ایران روی آورده است»، انوشیروان سبب هجوم این جانور را از موبد موبدان جویا شد، وی در پاسخ گفت: «هرگاه عدالت بر کشوری حکمفرما نشود و عدل و داد جایگزین جور و بیداد نگردد، مردم آن سرزمین دچار حمله و هجوم دشمنان خویش می‌گردند و آنچه نپسندند بر آنان فرو می‌ریزد، و اکنون بیمناک شده‌ام که مبادا از پدید آمدن این حیوانات در کشورت مصیبتی روی بدهد. چیزی نگذشت، انوشیروان شنید که سلحشوران ترک به اقصی نقاط کشور تاخته‌اند. فرمان داد که وزیران و کار گزارانش باید در هیچ امری از امور از آیین عدل و داد قدم فراتر ننهند، و به کاری که منافی با عدل و انصاف است دست نزنند. خداوند متعال بر اثر این تدبیر و داد [گری] شر آن دشمنان را، بی آنکه انوشیروان به پیکار آنان اقدام کند، دور کرد» (طبری، ۱۳۵۱، ۲۰۳). کرمانی (همان، ۵۱) در سال ۵۸۴ هجری داستان جالب دیگری در تغییر شیوه‌ی انوشیروان نقل کرده است:

آورده‌اند که انوشیروان در ابتداء مَلِکِ ظالم بود و ولایت او خراب می‌شد، و نمی‌دانست که سبب خرابی ولایت او چیست؟ و او زبان مرغان دانستی و بر فحاوی [: مفاهیم] الحان ایشان وقوف داشتی، روزی می‌گذشت، دو جغد بر دیوار خرابه‌ای بودند، یکی خطبه‌ی دختر دیگری می‌کرد از جهت پسر خویش. جواب داد که عقد این وصلت آنگاه منتظم شود که نحلت [:شیربها، کابین] صد خرابه بذل کنی. خاطب [:خواستگار] جواب داد که: تکلیف صعب ننمودی […] اگر این پادشاه هست و ظلم او، تا یک سال دیگر هزار خرابه توانم داد. نوشروان از آن سخن بدانست که سبب خرابی ولایت او ظلم است، از آن سیرت بگردید و عدل پیش گرفت.

نظامی گنجوی (در قرن ششم هجری) نیز داستان مزبور را با تفاوت‌هایی به نظم درآورده است: «دختر این مرغ بدان مرغ داد £ شیربها خواهد ازو بامداد»، مرغ خواستگار برای قباله‌ی دختر، با اشاره به ظلم بی حد انوشیروان و افزایش روزافزون تعداد روستاهای ویران، وعده می‌دهد که: «اگر ملک این ست نه بس روزگار / زین ده ویران دهمت صدهزار» (نظامی، ۱۹۶۰ م، ۹۶؛ همو، ۱۳۶۶، ۵۶). مسعودی، در قرن چهارم هجری، زمان وقوع داستان مزبور را در عهد بهرام دوم ساسانی (حکومت ۲۷۷-۲۹۳م) ذکر کرده، و در این روایت موبد موبدان مضامین گفتگوی دو جغد را برای بهرام شرح داده است (مسعودی، ۱ر۲۴۶)؛ موبد موبدان در ادامه سخنانی حکمت آموز خطاب به بهرام گفته که مسعودی شرح و نتیجه‌ی آن را نقل کرده است (همان، ۱ر۲۴۷):

ملک جز به شریعت و طاعت خدا و عمل به امر و نهی او قوت نگیرد و شریعت جز به ملک قوام ندارد. قوت ملک به مردان است و قوام مردان به مال و مال جز به آبادی حاصل نشود و آبادی جز به عدل صورت نگیرد، زیرا عدل ترازوی خداست که میان خلق نهاده و سرپرستی بر آن گمارده […] بله ای پادشاه تو به املاک پرداختی و آن را از صاحبان و آبادکنندگانش که خراجگزار و مالیات بده بودند گرفتی و به اطرافیان و خدمه و مردم بیکار و دیگران دادی که به سود سریع چشم دوختند و منفعت زود خواستند، و آبادی و مآل‌بینی را که مایه‌ی اصلاح املاک بود از نظر دور داشتند، و به سبب تقرب پادشاه، در کار وصول مالیات ایشان سهل‌انگاری شد و با دیگر مالیات‌دهندگان و آبادکنان املاک ستم روا داشتند، که املاک را رها کردند و از دیار خویش برفتند و در املاک [آنان] اهل نفوذ سکونت گرفتند و آبادی کم شد و املاک خرابی گرفت و مالیات کاهش یافت و سپاه و رعیت تباه شد و ملوک و اقوام اطراف طمع در ملک ایران بستند، [زیرا [که دانسته‌اند مایه‌هایی که به وسیله آن پایه‌های ملک استقرار می‌گیرد از میان رفته است. چون شاه این سخن از موبد بشنید] …] املاک را از خاصان و اطرافیان بگرفتند و به صاحبانش پس دادند ] …] زمین آباد شد و ولایت حاصل فراوان داد و مال بسیار به نزد خراجگیران فراهم آمد و سپاه قوت گرفت و مایه‌ی دشمنان ببرید […] فراوانی و برکت عام بود و عدالت شامل.

مسعودی، در جای دیگر (۱۳۴۹، ۳۹-۴۱)، ضمن شرح مبسوطی درباره‌ی سرزمین عراق یا «سیاهبوم»، از درجه‌ی ممتاز آبادانی و میزان مالیات آن در عهد قباد و فرزندش انوشیروان سخن گفته، و با اشاره به وضعیت این سرزمین در عصر خسرو پرویز، که بخشی از آن به دست رومیها افتاد، نوشته است:

بسیاری از این نواحی اکنون همچنان است که در آن وقت بود، زمین آن از دست نرفته و مردمش نابود نشده‌اند. همین قدر باید که مالکان و اداره‌کنندگانش خدا ترس و کاردان، لایق، عادل، عفیف و مدبِّر باشند تا کارها سامان گیرد و منظم شود و چندان مال به دست آید که ارکان بدان استوار و ولایت‌آباد و دربندهای پرنگهبان و دشمن منکوب شود که: روش عدل مایه‌ی دوام دولت است، و جهان را به عدالت ساخته‌اند و جز به حق قوام نگیرد که حق میزان خداست که در زمین میان بندگان نهاده و حکم وی از خطا بر کنار است، و هر که آن را رعایت نکند عمرش کوتاه و دورانش سپری شود که ظلم رعیت مایه‌ی بلیات است […] سیاه بوم در ایام پارسیان دوازده ایالت بود ـ و ایالت را به زبان پارسیان استان گویند ـ و هفتاد ولایت داشت که در هر ایالت چند ولایت بود. سپس به مرور ایام این ترتیب تغییر یافت[…] و استان‌های سیاهبوم ده استان شد که چهل و هشت ولایت داشت. پس از آن به سبب شکست‌بندها، وجلای وطن‌ها، و خشکسالی و ستم ترکان و دیلمان که تا کنون یعنی به سال سیصد و چهل و یکم ـ و دوران خلافت مطیع[۳۳۴-۳۶۳ ه‍ ] بر آن ناحیه تسلط دارند ـ کار نقصان و ویرانی بالا گرفت.

از این‌گونه داستانها، سخنان و گفتگوها ـ‌ که تبیین‌کننده‌ی باورهای ایرانیان قدیم در زمینه‌ی ارتباط بین عدالت و زراعت، دادگری و دوام حکومتها، بیدادگری و بلایای طبیعت و دیگر پندارهای مشابه است ـ در متون قدیم به فراوانی آمده، و برخی از آنها هنوز هم در بین عامه تداول دارد. ابوالحسن بیهقی (۱۳۴۴، ۴۷)، ضمن شرحی درباره مسیر هارون الرشید (خلافت ۱۷۰-۱۹۳ قمری)، از راه بیهق به طوس، و نزول وی در دیه کهناب از نواحی بیهق، به هنگامی که قحطی غلبه داشت و «حمویه دهقان کهناب بود […] هرون الرشید او را پیش خویش خواند، گفت: مرا درین ایام قحطی چه مدت مهمانی توانی داشت؟ حمویه گفت: اگر عدل بود چندانکه فرمایی. گفت: چه عدل‌خواهی؟ گفت: کشت و برز را تعرض نارسانیدن و شحنه با حشم در کاه و هیمه اسراف نکنند…». به نوشته‌ی کرمانی: «عبدالله بن طاهر [حکومت ۲۱۳-۲۳۰ ه‍ ] پدر خویش را گفت ای پدر گویی که این ملک در خاندان ما تا کی ماند؟ گفت: ای پسر تا بساط عدل گسترده باشیم» (کرمانی، ۱۳۳۹، ۵۰)؛ همود در ادامه با نقل داستانهایی از دادگری نوشروان، ابیاتی در وصف عدل آورده است (همان، ۵۲):

عدل شه پاسبان مُلکتِ اوست / بذل او قهرمان دولت اوست…
عدل مر مرگ را بریزد آب / عدل مر فتنه را ببندد خواب…

خواجه نظام‌الملک (۴۰۷-۴۸۷ ه)، دعای خیر خلق خدا را موجب بقای حکومت ها ذکر می‌کند، که دادگستری زمینه‌ساز دعاگویی می‌شود: «… رضای حق تعالی اندر احسانی باشد که با خلق کرده شود، وعدلی که میان ایشان گسترده آید، بسته است […] گفته‌اند بزرگان دین که: الملک یبقی مع‌الکفر و لایبقی مع‌الظلم؛ معنی آن است که مُلک با کفر بپاید و با ستم نپاید» (طوسی، ۱۳۴۷، ۱۵).

یکی از مورخان ایرانی، در شرح وقایع سال ۷۰۵، در دوره‌ی اولجاتیو، شرحی مبتنی بر منابع کهن نقل کرده است (قاشانی، ۱۳۴۸، ۴۸):

شرط پادشاه عادل آنست که عمارت دوست و رعیت پرور باشد و الا مُلک برو حرام است. در دین زردشت النبی آمده است که عمارت و زراعت رکنی است از ارکان دین، [و همچنین باشد] فلاحت و حراثت [: برزگری و باغبانی]، و انفجار عیون [جوشیدن یا بیرون کشیدن آب‌های زیرزمینی،‌چون حفرکاریزها و جاری کردن چشمه‌ها] مظنه‌ی یقین [؛ بی‌گمان، به ظنِّ یقین[. و به داود[پیامبر] وحی آمد که قوم خود را نصیحت کن تا ملوک عجم [: ایران] را تهجین [: زشت‌گویی و نفرین] نکنند، چه ایشان کسانی‌اند که عالمِ خرابِ ویران را معمور و آبادان می‌دارند.

از این گونه داستان‌ها و گفتارهای پند‌آموز در منابع عصر قاجاریه نیز نقل شده که مبتنی بر مآخذ قدیمتر است. مثلاً در روزگاری که فقر و فاقه دامنگیر رعایا شده و فساد و تباهی همه‌ی ارکان حکومت قاجار فرا گرفته بود ـ استعمارگران روس و انگلیس فرصت یافتند که بخش‌های زیادی از پیکر ایران را جدا کنند ـ یکی از فرزانگان ایرانی نوشته است: «در تعمیر خزینه‌ی دولت سعی بلیغ لازم است که در وقت ضرورت به زری توان لشکری آراستن، ولی زر را از خرج لازم نمی‌توان کاست، و مصالح الاملاک رعیت را، چنانکه رسم حکام است، نمی‌توان گرفت […] تعمیر خزینه به تکثیر زراعت و تربیت رعیت است» (قزوینی، کتابچه‌ی ضمیمه، ۱۳۷۰، ۱۴۰). مقارن با همان ایام فرزانه‌ای عرب نوشته است: «خدای سبحان جلت حکمته هر ملتی را از اعمال کسی که بر خویش حاکم ساخته‌اند مسئول قرار داده و این است معنی این کلام حق که: چون ملتی سیاست خویش نیکو ننماید خداوند او را زبون ملت دیگر فرماید تا بر او حکم نماید […]. هر زمان ملتی به درجه‌ی رشد رسد عزت خویش باز آرد، و این معنی این سخن عدل است که: خداوند مردمان را ستم ننماید بلکه مردمان بر خویش ستم روا دارند؛ ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم. الرعد / آیه ۱۱» [(کواکبی، ۱۳۶۴، ۱۶۳-۱۶۴).

نصیحة الملوک

امام محمد غزالی (وفات ۵۰۵ ه‍ ) کتاب نصیحة الملوک را ـ در اواخر عمر، پس از ترک بغداد و اقامت در زادگاهش طوس ـ نوشته است؛ در روزگارانی که فساد و فتنه‌ی ترکان ترکستانی نه تنها دارالخلافه‌ی بغداد را گرفته بود بلکه عوامل وحشی آنان، یعنی ترکان غز و غزنوی و سلجوقی و غیر آن، قلمروهای فرهنگ ایرانی، به ویژه خراسان، را به ویرانی و نابودی کشانده بودند. غزالی باب اول را «در عدل و سیاست و سیرت ملوک»، با استفاده از منابع کهن، نوشته است. وی با نگاهی به زندگانی شاهان باستانی ایران، با یادآوری این نکته که «خدای تعالی پادشاه همه‌ی شاهان است» در باب دادگری این شهریاران با کیش زرتشتی (مُغان) سخن گفته و نوشته است:

اندر تاریخها چنین است که: چهار هزار سال این عالم را مغان داشتند، و [اداره‌ی] مملکت اندر خاندان ایشان بود، و از بهر آن بماند که میان رعیت عدل کردندی، و رعیت را نگاه داشتندی؛ و اندر کیش خویش جور و ستم روا نداشتندی، و جهان به داد و عدل آبادان کردند. در خبر آمده است که خدای تعالی به داود پیغامبر وحی کرد تا [که] داود قوم خویش را بگوید: تا اهل عجم [ایرانیان] را دشنام ندهند، که ایشان آن کسانی بودند که جهان آبادان کردند تا بندگان من دروی زندگانی کنند. پس بباید دانستن که آبادانی جهان از پادشاهان است، که اگر پادشاه عادل بُوَد، جهان آبادان بَُوَدو رعیت ایمن بود؛ چنان که به وقت اردشیر و افریدون و بهرام گور و کسری انوشیروان بود. و چون پادشاه ستمکار بُوَد جهان ویران شود، چنان‌که به وقتِ ضحّاک و افراسیاب و یزدگرد بزهکار مانند ایشان… (غزالی، ۱۳۶۷، ۸۲-۸۳). و بدان که کوشش آن پادشاهان قدیم به آباد داشتن این جهان بود؛ از بهر آنکه دانستند که هرچند آبادانی بیشتر، ولایت بیشتر و رعیّت به انبوه‌تر […] و به جور و ستم کردن همداستان نبودندی، و از کسان خویش بیداد کردن روا نداشتندی، از آنکه می‌دانستندی که مردمان با جور و ستم‌ پای ندارند و شهرها و جایها ویران شود، و مردمان بگریزند و به ولایات دیگر شوند […] و دخل کم شود، و عیش مردمان تلخ و بی‌مزه گردد و رعیت پادشاهِ جابر را دوست ندارند، و همیشه بروی دعای بد کنند تا خدای تعالی ایشان را برخورداری ندهد و زود هلاک شوند (همان، ۱۰۰).

غزالی با اشاره به آگاهیها و سیاست ملوک عجم در مملکت داری و رعیت‌پروری می‌افزاید: «… و نیز دانستند که حکیمان جهان راست گفته‌اند که: دین به پادشاهی، و پادشاهی به سپاه، و سپاه به خواسته، و خواسته به آبادانی، و آبادانی به عدل استوار است» (همانجا). پیش‌تر از غزالی مورّخان دیگری چون ابن قتیبه (دینوری، عیون‌الاخبار، باب یکم، ۹)[۱] بدون ذکر سند در این وجه نقل کرده است: «لاملک الا بالرجال و رجال الا بالمال و مال الا بالعماره و عماره الا بالعدل» (مظاهری، ۱۳۷۳، ۴۴۵)؛ مبارکشاه (۱۳۴۶، ۱۲۰)، متن عربی و ترجمه فارسی سخن پندآموز مزبور را، ضمن معرفی گوینده‌ی آن، با کمی تفاوت نقل کرده است: «اردشیر بابکان ـ که از ملوک پارس بودست و نیک عادل و بسیار خیِّر و کم‌آزار ـ می‌گوید: لَن یَقوُم اَلمُلکُ اِلا بِالرّجالُ اِلا بِالمالُ و لا اَلمالُ الا بِاالرَّعیه و لاالرَّعیه الا بِاالعَدلِ و السِیاسَه؛ یعنی: ملک هرگز قایم نماند مگر به مردان، و لشکر و مرد قایم نشود مگر به مال، و مال حاصل نشود مگر از رعیت، و رعیت مرفه و آسوده نشود مگر به عدل و سیاست». این گفته را برخی از نویسندگان قدیم به هوشنگ، و بعضی به اردشیر و نیز انوشیروان نسبت داده و با مضامینی کم و بیش مشابه به این صورت نقل کرده‌اند: «قدرت بی‌لشکر، لشکر بی‌ زر، زر بی زراعت، و زراعت بدون عدالت و حسن سیاست حاصل نشود» (ابریشمی، ۱۳۷۹، ۴۸).

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...