روایت یک ایرانی از جنایتی که جهان را مبهوت کرد | تسنیم


اکثر دهه شصتی‌ها و بزرگ‌ترهایشان لابد خاطراتی هرچند مختصر از جنگ بوسنی و وقایع اتفاقیه‌اش دارند: پول توجیبی‌هایی که با امید و آرزو برای ریختن به صندوق بوسنی می‌بردند مدرسه، اخبار و برنامه‌های تلویزیونی و کمک‌هایی که اندک‌اندک توی مساجد مختلف برای مسلمان‌های بی‌پناه کشوری محاصره شده در جنوب شرقی اروپا جمع می‌شد. اما دیگر متولدین بعد از آن دوران چیزی از این دست خاطره‌ها در حافظه، و در نتیجه ذهنیت روشنی از چیستی و چگونگی آن فجایع ندارند.

معصومه صفایی‌راد به صرف قهوه و پیتا

برای همین است که معصومه صفایی‌راد، نویسنده و مترجم جوان‌مان، رک و راست در مقدمه‌ اولین اثر تألیفی‌اش می‌نویسد: «منِ دهه‌هفتادی از همه‌جا بی‌خبر تا کمی قبل‌تر از سفرم، تنها چیزی که از بوسنی شنیده بودم اسم تیم فوتبالشان بود که گه‌گاهی در سال‌های نه چندان دور با تیم ‌ملی بازی دوستانه انجام می‌داد و به سبب چهره‌ بازیکناش فهمیده بودم که اروپاست و نه احیانا آفریقا!» اما از یک جایی به بعد و با سرک کشیدن به معدود منابع موجود، سردرآوردن از قصه و غصه بوسنی برای او می‌شود مسئله‌ای جدی و رنگ ماجراجویی به خودش می‌گیرد.

صفایی‌راد کربلا را وطن می‌داند و بنابراین با حذف عراق و پیاده‌روی اربعینش از لیست تجربه‌های خارجه، «به صرف قهوه و پیتا» سفرنامه‌ی اولین سفر او به خارج از کشور محسوب می‌شود. سفری 10 روزه به بوسنی و هرزگوین، به بهانه‌ شرکت در مارش میرا، پیاده‌روی صلحی که هر ساله از هشتم جولای جهت بزرگداشت قربانیان نسل‌کشی سربرنیتسا برگزار می‌شود. هم فال است و هم تماشا. کسانی از نقاط مختلف دنیا به بوسنی می‌روند، سه روز و 110 کیلومتر را در جنگل‌های سرسبز و هوای بارانی‌اش از شهر نزوک تا سربرنیتسا قدم می‌زنند، به خط پایان می‌رسند و در مراسم غمناک قبرستان پوتوچاری شرکت می‌کنند.

نویسنده همراه یک گروه 30 نفره از اهل قلم، مستندساز، فعال فرهنگی، روزنامه‌نگار و پزشک‌‌های بدون مرز، در ایام جام جهانی فوتبال 2018 روسیه، ساک سفر می‌بندد و از فرودگاه امام خمینی(ره)، به واسطه‌ فرودگاه آتاتورک استانبول خودش را به سارایوو، پایتخت بوسنی می‌رساند.

او حالا فرصتی برای کشف و مزه‌مزه کردن این جغرافیای تازه دارد. برای چشیدن طعم قهوه و پیتایش، چرخیدن در شهرهای مختلفش و نگاه کردنی دوباره به مهم‌ترین رویداد معاصر آن سرزمین: جنگ.

ماجرا از فروپاشی یوگوسلاوی و اعلام استقلال اسلوونی، مقدونیه، کرواسی و بوسنی شروع شد. عده‌ای داشتند خواب صربستان بزرگ را می‌دیدند و تعبیر این رؤیا، کابوس بوسنیایی‌ها بود. صرب‌های متعصب داخل بوسنی با حمایت بی‌دریغ صربستان به جان مسلمان‌ها افتادند. جنگی نابرابر در فاصله‌‌ سال‌های 1992 تا 1995 میلادی درگرفت. بزرگ‌ترین نسل‌کشی اروپا بعد از جنگ جهانی دوم که به کشتارهای قرون وسطایی تنه می‌زد؛ پیش چشم رسانه‌هایی که از دفن شدن مسلمانان در گورهای دسته‌جمعی و واقعیت هولناک پاکسازی نژادی مردم زیاد دردشان نمی‌آمد. آن‌روزهایی که سازمان ملل چشم‌هایش را می‌بست، کروات‌های بوسنی را کرواسی حمایت می‌کرد و صرب‌ها با تسلیحات و پشتیبانی صربستان می‌جنگیدند، تنها کشوری که دست یاری به سمت تنها جمعیت مسلمان بومی اروپا دراز کرد، ایران بود. صفایی‌راد در سفرنامه‌اش ردپای حضور مستشاری ایران در بوسنی را از بنای یادبود شهید رسول حیدری در کنار جاده‌ ویسوکو به زنیتسا، تا سقاخانه‌ای که به یاد طلبه شهید محمدحسین نواب در شهر موستار ساخته شده؛ دنبال می‌کند. او سعی دارد لابلای گشت و گذارهایش مخاطب را، سرراست و جمع و جور، در رسیدن به جواب این سؤال‌ها همراهی کند: ما در جنگ بوسنی چه می‌کردیم؟ و چرا بعد از جنگ غیبمان زد؟

پس جنگ، جنگ و ویرانی‌هایش، جنگ و تجاوزهایش، جنگ و زنان به بن‌بست‌رسیده و فرزندان رنج‌کشیده‌اش در تمام صفحات کتاب و لابلای حکایت پررنگ آدم‌ها حضور دارند؛ اگرچه که «به صرف و قهوه و پیتا» مجلس سوگواری جانباختگان جنگ نیست و نمی‌خواهد باشد. پازل این سفرنامه قطعات تلخ و شیرین و نمکی را در کنار هم دارد و اشک و لبخندش با نثر ساده و روایت بی‌غل و غش نویسنده به تعادل مخاطب‌پسندی رسیده است.

«به صرف قهوه و پیتا» برای ایرانی‌ها و به خصوص جوان‌ترهایشان در کنار آثار ترجمه شده سال‌های اخیر دریچه‌ تازه‌ای رو به بوسنی و هرزگوین است. چنته‌ای پر و زبانی بدون لکنت دارد. دستش برای مخاطبان ناآشنا و کم‌آشنا با ماجرای بوسنی، پر از دانستنی‌‌های کمتر گفته شده و ناشنیده‌ است. زیر و بم برجستگی‌های تاریخ این تکه‌ از قاره‌ سبز، از جنگ جهانی تا صلح دیتون را فشرده، به یادسپردنی و زنده روی کاغذ آورده. عکس‌های سیاه‌سفیدی هم مخاطب را در طول سفر همراهی می‌کنند و به دلیل موجه پایین آوردن قیمت تمام شده، فقط می‌توانند با بارکد ابتدای کتاب رنگی بشوند.

از طرفی کتاب _اینبار به زعم من بی هیچ دلیل موجهی_ علی‌رغم پرداختن جدی به مردم بوسنی و سایر گردشگرها، نسبت به هم‌سفرهای نویسنده غریبه و کم‌حرف از آب درآمده. تقریباً هیچ‌کس از آن کاروان 30 نفره، به جز آقای مهدی حیدری فرزند شهید رسول حیدری، حضور معناداری در کتاب ندارند و در نتیجه مخاطب خودش را در دل کاروان اعزامی و عضوی از گروه نمی‌بیند. خانم نویسنده نه اصلاً اسمی از آن‌ها می‌برد و نه در قاب روایت‌هایش جایی برای ایستادن تعارف‌شان می‌کند. همه‌ هم‌کاروانی‌ها، زن و مرد، همیشه غایب‌اند و حتی در گردش‌های دسته‌جمعی و بازارگردی‌های توریستی جز رفت‌وآمدی شبح‌وار از غنیمتِ بودنشان چیزی ثبت نشده. مشکلی که خود مؤلف هم بی‌آنکه قصد دفاع داشته باشد، صادقانه انگشت اشاره‌ را به سمتش می‌گیرد:

«از تک‌تک هم‌سفرهایم ممنونم که هر کدام بخشی از لحظات این سفر را رقم زدند. هرچند شاید شما در این خطوط چندان نبینیدشان، ولی قطعاً قسمت عمده لذت سفر برای من همراهی با آن‌ها بود.»

در مجموع «به صرف قهوه و پیتا» سفرنامه‌ای موفق، پرکشش و سرزنده‌ است. با خواندنش هم می‌شود سیر و سیاحتی خاطره‌انگیز در بوسنیِ امروز داشت و هم با قدم زدن در پیاده‌روی صلح، مارش میرا، به دیروز رنج‌آلود این کشور نگاهی پرفایده انداخت.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

کسی حق خروج از شهر را ندارد و پاسخ کنجکاوی افراد هم با این جمله که «آن بیرون هیچ چیز نیست» داده می‌شود... اشتیاق او برای تولید و ثروتمند شدن، سیری ناپذیر است و طولی نمی‌کشد که همه درختان جنگل قطع می‌شوند... وجود این گیاه، منافع کارخانه را به خطر می‌اندازد... در این شهر، هیچ عنصر طبیعی وجود ندارد و تمامی درختان و گل‌ها، بادکنک‌هایی پلاستیکی هستند... مهمترین مشکل لاس وگاس کمبود شدید منابع آب است ...
در پانزده سالگی به ازدواج حسین فاطمی درمی‌آید و کمتر از دو سال در میانه‌ی اوج بحران‌ ملی شدن نفت و کودتا با دکتر زندگی می‌کند... می‌خواستند با ایستادن کنار خانم سطوتی، با یک عکس یادگاری؛ خود را در نقش مرحوم فاطمی تصور کرده و راهی و میراث‌دار او بنمایانند... حتی خاطره چندانی هم در میان نیست؛ او حتی دقیق و درست نمی‌دانسته دعوی شویش با شاه بر سر چه بوده... بچه‌ی بازارچه‌ی آب منگل از پا نمی‌نشیند و رسم جوانمردی را از یاد نمی‌برد... نهایتا خانم سطوتی آزاد شده و به لندن باز می‌گردد ...
اباصلت هروی که برخی گمان می‌کنند غلام امام رضا(ع) بوده، فردی دانشمند و صاحب‌نظر بود که 30 سال شاگردی سفیان بن عیینه را در کارنامه دارد... امام مثل اباصلتی را جذب می‌کند... خطبه یک نهج‌البلاغه که خطبه توحیدیه است در دربار مامون توسط امام رضا(ع) ایراد شده؛ شاهدش این است که در متن خطبه اصطلاحاتی به کار رفته که پیش از ترجمه آثار یونانی در زبان عربی وجود نداشت... مامون حدیث و فقه و کلام می‌دانست و به فلسفه علاقه داشت... برخی از برادران امام رضا(ع) نه پیرو امام بودند؛ نه زیدی و نه اسماعیلی ...
شور جوانی در این اثر بیشتر از سایر آثارش وجود دارد و شاید بتوان گفت، آسیب‌شناسی دوران جوانی به معنای کلی کلمه را نیز در آن بشود دید... ابوالمشاغلی حیران از کار جهان، قهرمانی بی‌سروپا و حیف‌نانی لاف‌زن با شهوت بی‌پایانِ سخن‌پردازی... کتابِ زیستن در لحظه و تن‌زدن از آینده‌هایی است که فلاسفه اخلاق و خوشبختی، نسخه‌اش را برای مخاطبان می‌پیچند... مدام از کارگران حرف می‌زنند و استثمارشان از سوی کارفرما، ولی خودشان در طول عمر، کاری جدی نکرده‌اند یا وقتی کارفرما می‌شوند، به کل این اندرزها یادشان می‌رود ...
هرگاه عدالت بر کشوری حکمفرما نشود و عدل و داد جایگزین جور و بیداد نگردد، مردم آن سرزمین دچار حمله و هجوم دشمنان خویش می‌گردند و آنچه نپسندند بر آنان فرو می‌ریزد... توانمندی جز با بزرگمردان صورت نبندد، و بزرگمردان جز به مال فراهم نشوند، و مال جز به آبادانی به دست نیاید، و آبادانی جز با دادگری و تدبیر نیکو پدید نگردد... اگر این پادشاه هست و ظلم او، تا یک سال دیگر هزار خرابه توانم داد... ای پدر گویی که این ملک در خاندان ما تا کی ماند؟ گفت: ای پسر تا بساط عدل گسترده باشیم ...