درباره رمان «ملال جدول‌باز» نوشته ایرج کریمی | اعتماد

وسعت دانش و چیره‌دستی ایرج کریمی در روایت‌های مینیمالیستی و چندلایه، منجر به آفرینش اثری شده که به‌رغم زبان ساده و روان، مفاهیم جامعه‌شناختی و روان‌شناختی مستتر در آن چنان گسترده و پیچیده‌اند که پرداختن به آنها در قالب مقاله‌ای مفصل ممکن می‌شود. «ملال جدول‌باز» روایت سرگشتگی یک نسل است؛ نسل جوان طبقه متوسط در دهه 60 که در پی هجوم تغییرات گسترده و بنیادین پس از انقلاب و جنگ است. سرگشتگی هر یک از شخصیت‌ها در رمان نمودی بیرونی پیدا کرده و هریک از چیزی می‌گریزند؛ بهمن از بیماری همسرش، باربد از وطنش، هما از نازایی و مهران از شغل ملال‌آورش. اما حقیقت داستان این است که آنها از خود فرار می‌کنند؛ از چیزی درون خودشان، از حفره‌ای عمیق، که جای خالی هویت، هدف‌مندی و شأن و منزلت اجتماعی و انسانی است.

ملال جدول باز ایرج کریمی
 

انتخاب فصل زمستان، راوی اول‌شخص، محدود شدن کلام به لحن سرد و اندوهگین او که گاه با کنایه‌هایی طنزآلود توام است و همچنین نثر بدون تزیین اما غنی کریمی، خواندن این رمان را به تجربه‌ای کم‌‌نظیر در میان رمان‌های ایرانی اخیر تبدیل می‌کند. کریمی بی‌آنکه اشاره‌ای مستقیم به فضای اجتماعی و سیاسی آن زمان بکند، آن را در بطن اثر و در لابه‌لای حرف‌ها، لحن‌ها، مکث‌ها و شوخی‌های گاه‌به‌گاه ساخته و پرداخته است. استفاده نمادین او از جدول کلمات متقاطع، قطار اسباب‌بازی که روی ریلی دایره‌ای آنقدر می‌چرخد تا نیرویش تمام شود و حضور سهند -کودکی رها شده از زندان که گویی اسیر زندانی بزرگ‌تر و گریزان از جهان بیرون است - در فرمی یکدست به ژرف ساختن داستان کمک بسیار کرده است. سهند از نسلی تازه‌تر است و از همان کودکی، ناامید و افسرده شده و تنها شیوه ارتباطش با جهان، نشستن پای پنجره‌ای رو به شب است؛ رو به تاریکی مرموزی که معلوم نیست چه ‌چیز را در آن می‌جوید؛ پدر، مادر یا آینده‌اش را. 

روایت «ملال جدول‌باز» از یک نظر، فیلم گزارش، ساخته عباس کیارستمی را به خاطر می‌آورد؛ همان زن و مرد به بن‌بست رسیده‌ای که پس از تقلای بسیار، مثل پرنده‌هایی که پاهای‌شان را به میله قفس بسته باشند، باز به جای نخست و آغوش هم بازمی‌گردند، بی‌آنکه عشقی در میان‌شان باشد. در رمان کریمی هم، تقلای بیتا به مرگ و جست‌وجوی بهمن به جنون می‌رسد. ژاله روشنفکرنما به سطحی‌نگری مضمحل‌کننده‌ای دچار شده و تصور عشق زن و شوهر بسیار محترم همسایه، به واقعیت نفرت آنها بدل می‌شود. مهران و هما هم سرانجام با پذیرش ناکامی خود، به عشق پناه می‌برند؛ اما نه عشقی جان‌بخش و بالنده، که فقط بازنمایی نمادینی از این مفهوم و دستاویزی برای آرام‌تر شدن سیر سقوط. ایرج کریمی دستاورد این زوج را در فصل پایانی و در چند خط کوتاه، با مهارت روایت می‌کند. مهران و هما پس از هم‌آغوشی، با فاصله از هم و حتی یکی پشت به دیگری می‌نشینند و چنان خلأ عمیقی بین‌شان احساس می‌شود که گویی هریک متعلق به جهانی دیگر است. 

«ملال جدول‌باز»، جدای از شباهتش به فیلم گزارش، ادای دین ایرج کریمی به سینما هم است. بهمن که در مقابل عشق، طرف دوستی مردها را گرفته، صحنه عاشقانه پایان فیلم کازابلانکا را از آن حذف کرده است. مسلم است که کازابلانکا بدون وجود آن صحنه هم به پایان می‌رسد اما به ‌این ‌شکل، جای چیزی که معنا و ماهیت و اصلا دلیل ساخته شدن این فیلم بوده، در دل روایتش خالی می‌ماند. درست مثل همه آدم‌های ملول این رمان که زندگی‌شان به ‌هر حال می‌گذرد اما جای عمیق معنا در میان آن خالی است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...