احضار خاطرات | شرق


«زمان انگار می‌گذرد. جهان با لحظه‌لحظه واشدنش حادث می‌شود و تو می‌ایستی تا نگاهی بیندازی به عنکبوتِ چسبیده به تارش. شتاب نور است و حس اشیا با پَرهیب مشخص و پرتوهای پرتلالویی جاری بر خلیج. تو مطمئن‌تر می‌شوی کیستی، در یک روز آفتابی تند، بعد از توفان، وقتی خوداگاهی در کوچک‌ترین برگی که می‌افتد فرومی‌رود. باد در کاج‌ها صدا می‌کند و جهان در وجود می‌آید، بی‌برگشت و عنکبوت بر تارِ در باد جنبانش سوار است».
رمان کوتاه «بادی آرتیست» [The body artist] اثر دان دلیلو [Don DeLillo] با این جملات آغاز می‌شود. و بعد راوی خبر از اتفاقی می‌دهد که گویا در آشپزخانه و هنگام صرف صبحانه افتاده بود.

بادی آرتیست» [The body artist] اثر دان دلیلو [Don DeLillo]

مرد که قهوه‌اش را هم می‌زد با روزنامه می‌نشیند و شروع می‌کند به خواندن. زن به کارهای روزمره می‌رسد، دانه پرندگان را می‌دهد، در آشپزخانه چیزهایی را جابه‌جا می‌کند و بعد با فنجانی قهوه می‌نشیند به روزنامه‌خواندن و حرف‌هایی به‌ظاهر ساده و روزمره بین آنها ردوبدل می‌شود. اما فضای حاکم بر مکالمات چندان با کسالت و روزمرگی مطابق نیست. جز این فضا سطرهای پایانی این بخش نیز تشویشی را به مخاطب انتقال می‌دهد. «مرد گفت: همه کلیدهام توی یک حلقه‌اند. زن آمد که بگوید: چه هوشی، اما آن موقع نگفت. چون لزومی نداشت. چون چقدر بیهوده بود گفتن چنین چیز پیش‌‌پاافتاده‌ای. صبح یا هر وقت دیگر، در یک روز آفتابی تند، بعد از طوفان».

بعد از صحنه آغازینِ صرف صبحانه، ری افسرده به طرف همسر سابقش می‌رود و در آپارتمانش با گلوله خودش را می‌کشد. «جسد ری روبلز کارگردان دو فیلم مطرح جهانی اواخر دهه 1970، صبح روز یکشنبه در خانه همسر اولش پیدا شد». طبق گزارش پلیس علت مرگ، جراحت ناشی از شلیک گلوله بوده است. او جز آن دو فیلم مطرح چندین فیلم دیگر هم ساخته بود که با شکست مواجه شد و منتقدان بسیاری آنها را نادیده گرفتند. ری روبلز، «شاعر عزلت سینما» در آستانه پیروزی دیکتاتوری دست‌راستی‌ها، آلخاندرو، هنوز پسربچه‌ای کوچک بود و همراه بچه‌های دیگر به روسیه فرستاده شده بود. از زندگی او روایت‌های بسیاری در دست است: از اینکه در دوران اقامتش در پاریس دوره‌گرد بوده و شعبده‌باز تا ایفای نقش‌های کوچک مثلا دزد در فیلم‌های آن زمان و نوشتن زیرنویس برای فیلم‌های روسی و دستیاری کارگردان در یک وسترن. به هر تقدیر بازمانده او سومین همسرش، لارن هارتکه بود. بعد از مرگ ری، لارن در همان خانه می‌ماند و چیزی نمی‌گذرد که با مرد کوچک‌اندامی در یکی از پرت‌ترین اتاق‌های خانه روبه‌رو می‌شود.

مرد از ریخت‌افتاده و کودن است، بی‌وقفه بدون رعایت اصول دستور زبان حرف می‌زند یا حرف‌های لارن را تکرار می‌کند. جوری ترسیده و بی‌پناه به نظر می‌آید که انگار گم شده و حالا لارن او را پیدا کرده است، درست مانند بچه‌ای سر راهی. لارن او را به یاد خاطره معلم علوم دوران دبیرستانش، «آقای توتل» خطاب می‌کند. «چیز خیلی عجیب در مورد مرد این بود که زن حرف‌های خودش را می‌شنید که توی اتاق می‌چرخند، کلیشه‌ای و پیش‌پاافتاده». بعد از مدتی فکری به ذهن لارن رسید. جرقه‌ای در ذهنش، اینکه مکالماتش با آقای توتل را ضبط کند و در غیاب او دوباره به آنها گوش دهد. کم‌کم زن هرجا می‌رفت ضبط صوت را با خود می‌برد. «ضبط صوت کوچک بود و سبک و توی جیب پیش سینه‌اش جا می‌گرفت. زن بلوزهای فلانل می‌پوشید، با جیب‌های برگردان. ساعت‌ها کنار شوره‌زار راه می‌رفت و از میان جاده‌های خراب پایین می‌آمد و به حرف‌های آقای توتل گوش می‌داد».

زن فکر کرد شاید این مرد نوع دیگری از واقعیت را تجربه می‌کند که در آن اینجاست و آنجا، هم قبل است و هم بعد. شاید مرد در نوعی از زمان زندگی کرده که حالت روایی نداشته است. زن رفته‌رفته به یاد می‌آورد که حرف‌های آقای توتل، مردی از نوع دیگر را پیش‌تر شنیده است. یا حرف‌های خودش بود یا حرف‌های ری، مثلا حرف‌ها و ایده‌هایش درباره نمایش‌نامه‌ای تازه که می‌نوشت. اما مشکل این بود: در ساده‌ترین گفت‌وگو رمزی هست که به گوینده می‌گوید بیرون اصوات محض چه خبر است. اما وقتی آنها حرف می‌زدند رمز گم می‌شد. ضربه‌ای گم‌شده در کار بود. برای زن سخت بود ضرباهنگ را پیدا کند. هرچه بین آنها ردوبدل می‌شد کلمات ناموزون بود. انگار که حرف‌هایشان هیچ بار زمانی نداشته باشد. تمام ارجاعات در حدی ناگفته است. زن گاه فکر می‌کرد ری در ناخودآگاه مرد زنده است. اما این ممکن نبود. «مرد خود را از واقعیتی به واقعیت دیگر می‌کشاند، جدا از منطق زمان. این امکان ندارد. زمان تو را می‌سازد. زمان است که وجودت را معنا می‌دهد. اما نکته اینجاست که مرد یکجورهایی در دیگر قلمروهای هستی نفوذ می‌کند و منتشر می‌شود، در دیگر زندگی‌های زمانمند و این یکی از وجوه حیرت و درد درون مرد است. یکجورهایی. ضعیف‌ترین کلمه در زبان. و کم و بیش. و شاید. همیشه شاید. زن همیشه می‌شایدید». سرآخر اما شایدهای زن به نتیجه‌ای نرسید و آقای توتل همان‌طور که ناگهانی سروکله‌اش پیدا شده بود، ناپدید می‌شود.

در نقدهای بسیاری که درباره رمان کوتاه «بادی آرتیست» نوشته شده است، نکته‌ای درخور تأمل وجود دارد. اینکه حین خواندن این رمان، مخاطب از سه انتخاب برخوردار می‌شود. نخست پذیرش باور راوی و لارن و ارتباط و گفت‌وگوی او با آقای توتل. انتخاب دومی این است که آقای توتل را محصول توهمات و ذهنیت پس از ضربه روحی لورن بدانیم و سومی ترکیبی از این دو تصور. آقای توتل در این انتخاب، نوعی شبح است، موجودی که در جهان داستان به سر می‌برد و چندان طبیعی نیست. تردید شخصیت اصلی رمان و به‌تبع آن تردید مخاطب، در انتخاب بین امر طبیعی و ماورای طبیعی، از آقای توتل شخصیتی خیالی می‌سازد. آقای توتل در سیر روایت، به یک ضبط صوت زنده هم شباهت می‌برد که صداهای بسیار ایجاد می‌کند. دلیلو شبح را در دستگاه ضبط صوت قرار می‌دهد تا از این طریق خاطره فراموش‌شده آنهایی را که در دهه 50 با ضبط صوت سعی در احضار ارواح مردگان داشته‌اند، دوباره زنده کند.
رمان بادی آرتیست، پیش‌تر در نشر نی منتشر شده بود و اینک در فاصله‌ای قریب به یک دهه در نشر ناهید چاپ شده است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...
تراژدی روایت انسان‌هایی است که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، اما داستان همه‌ی آنهایی که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، تراژیک به نظر نمی‌آید... امکان دست نیافتن به خواسته‌هامان را همیشه چونان سایه‌ای، پشت سر خویش داریم... محرومیت ما را به تصور و خیال وا می‌دارد و ما بیشتر از آن که در مورد تجربیاتی که داشته‌ایم بدانیم از تجربیات نداشته‌ی خود می‌دانیم... دانای کل بودن، دشمن و تباه‌کننده‌ی رضایتمندی است ...