جایی برای آدم‌بزرگ‌ها نیست | آرمان ملی


احمد حسن زاده در مجموعه‌داستان «آه ای مامان» سراغ یکی از سخت‌ترین و حساس‌ترین تکنیک‌های روایی در عرصه داستان‌نویسی رفته است. انتخاب زاویه‌دید و نگره روایی از منظر یک کودک که ذهنی متعارف با آموزه‌ها و شناخت رفتارهای فردی نسبت به بزرگ‌ترهای خود را ندارد و در دنیای بچگانه و جهان تجربی خودش سیر می‌کند. این تکنیک با توجه به گستره‌ای که دارد می‌تواند از یک‌سو دست نویسنده را باز بگذارد تا همه‌چیز را به بازی بگیرد یا در وجه غیرمتعارفش نشان دهد و از سوی دیگر باید این هوشیاری را داشته باشد که تا آنجا که ممکن است از بلوغ ذهنی خود دور شود و از نگاه راوی کودک، روایت خود را پیش ببرد.

احمد حسن زاده  مجموعه‌داستان آه ای مامان

درونکاوی ذهن کودک و از نگاه او به جهان‌نگریستن، گاه جدیت رفتارهای انسان‌های بزرگ‌تر را از شکل می‌اندازد و گاه نسبت به برخی دیگر از رفتارهای معمول یا پذیرفته‌شده در دنیای واقع، برای کودک ترس و اضطراب به‌وجود می‌آورد. همه این مسائل به‌طور طبیعی در ساخت ذهن و روح دوران‌های دیگر سنی کودک در روند شکل‌گیری شخصیت او بسیار تاثیرگذار و قابل اهمیت خواهد بود.

نکته دیگری که در این مجموعه‌داستان وجود دارد و همانطور که از نام کتاب نیز پیداست، محوریت شخصیت مادر یا همان «مامان» در کنار کاراکتر کودک و سیر رشد آن بیش از سایر عناصر این کتاب است. در تمام داستان کوتاه‌های این مجموعه، شخصیت «مامان» حضوری ملموس و اثرگذار دارد. حال، این حضور یا به شکل عینی و وجودی در روایت است یا در هیات اثرگذاری‌های روحی- روانی در شکل‌گیری شخصیت کودک در سنین بالاتر. حسن‌زاده به‌عنوان نویسنده‌ای باهوش، این نکات را در جزئیات روایی داستان‌هایش به خواننده نشان می‌دهد و همین امر موجب شده تا از همان ابتدای مجموعه، نوعی پیوستگی میان سیر داستان کوتاه‌ها تا به انتها احساس شود. طرح‌شدن بسیاری از آسیب‌ها و مشکلات اجتماعی خانوادگی می‌شود که از بطن و درون روابط میان شخصیت‌ها بیرون می‌زند از ویژه‌ترین خصوصیات این مجموعه‌داستان به حساب می‌آید.

اعتیاد، فقر، بی‌خانمانی، خودکشی، شکنندگی روابط خانوادگی و... از جمله مسائلی هستند که به‌صورت پراکنده در تک‌تک داستان‌های «آه ای مامان» مطرح شده‌اند و نویسنده این توانایی را داشته است تا با ظرافت خاصی نگاه خود و تحلیلش را به این آسیب‌ها با مخاطب در میان بگذارد.

اما آن نکته‌ای که بیش از هرچیز سبب می‌شود تا نکات مذکور در سطور فوق برجسته شوند و به چشم آیند، «زبان» روان و اصطلاحا روایت‌گویی است که می‌تواند پای خواننده را به میان داستان‌ها و تعقیب‌کردن شخصیت‌ها باز کند. زبان بی‌پیرایه‌ای که نسبت به هر شخصیت، لحن و نحو خود را پیدا می‌کند و بیش از هرچیز به صمیمیت با مخاطب می‌اندیشد. نویسنده توانسته زبان هریک از داستان‌هایش را از درون تجربه‌های زیستی-عینی شخصیت‌هایش در زندگیِ امروز بیابد و به همین دلیل تکلفی در آنها نمی‌بینیم.

هریک از داستان‌های «آه ای مامان» با طرح یکی از آسیب‌ها و معضلات روحی-روانی به‌طور فردی و اجتماعی نشان‌دهنده و بیانگر روایی زندگی آدم‌هایی است که در حیطه زیستی خود دچار ویرانگری در پیرامون و خودویرانگری در درون خود می‌شوند. از همان نخستین داستان مجموعه، خواننده شاهد طرح مساله «فروپاشی» چه در جزئیات روایی و چه در کلیت هر یک از داستان‌ها قرار می‌گیرد. فضا و جغرافیایی که نویسنده برای به نمایش‌ گذاردن این «مساله» در آثارش در نظر گرفته، آگاهانه توانسته در شکل‌گیری ساختار و فرم روایی داستان‌ها و حتی در به‌هم‌پیوستگی آنها در چارچوب یک «مجموعه‌داستان» بسیار تأثیرگذار باشد. البته بالطبع در برخی از داستان‌ها فضاها و موضوعات روایی دچار تغییر می‌شوند و خواننده در طول این مجموعه دچار یکنواختی موضوعی فضای روایی نمی‌شود. در هر داستان نویسنده روایت و مساله تازه‌ای را طرح می‌کند و تحلیل خاص خود را نیز در آن روایت ارائه می‌دهد.

آنچه که در این مجموعه‌داستان، طرح مساله «فروپاشی» در زندگی امروز را برجسته و پررنگ‌تر کرده، پرداختن به چگونگی روابط آدم‌ها و اثرگذاری آنها بر همدیگر در یک فضای کلی است. همانطور که پیش از این نیز اشاره شد، زمانی این مساله ویژه و برجسته‌تر می‌شود که ما از زاویه‌دید کودکانه روایت‌ها را دنبال می‌کنیم. همایون و مامان دو شخصیت محوری اغلب داستان‌های این مجموعه هستند و باقی شخصیت همچون بابا، زیبا، عمو، لیلا و... هریک در حول‌وحوش این دو شخصیت در روایت‌ها نقش می‌گیرند.

در مجموع، ویژگی مهم و حائز اهمیت در داستان‌های این مجموعه، پرداختن به واقعیت‌های غالبا هولناک و فاجعه‌بار بخشی از زیست تاریخی امروز ما هستند. نکاتی که هم برای مولف و هم برای مخاطبش، عینی و ملموس است و همین امر موجب می‌شود تا مجموعه‌داستان «آه ای مامان» برهه‌ای از زندگی فردی و اجتماعی امروز ما را در تاریخ به ثبت برساند.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...