بازه‌ای سی‌ساله را -از رحلت پیامبر تا صلح امام حسن(ع)- در برمی‌گیرد و چگونگی ظهور جریانی افراطی در تاریخ اسلام را بررسی می‌کند که امروزه به‌نام نو خارجی‌گری (سلفی/تکفیری) بازمی‌شناسیم... گرانبار از غنایم و ثروتی که ثمره‌ گشایش ایرانشهر و سایر بلاد مفتوحه بود سربرآورد؛ و جامعه‌ اسلامی را که می‌رفت تا از عبای خلفای راشدین، قبای سلطنت بر قامت امویان بردوزد، دچار چنددستگی و اختلاف ساخت

کهنه‌روایتی دیگر | آرمان ملی
 

محمدعلی موحد در کتاب «در کشاکش دین و دولت» با گزارشی شتاب‌آلود از سی سال نخست صدر اسلام، می‌کوشد پاسخی به دغدغه‌های دیرسال خود (دو مجلد دیگر این کتاب تاکنون منتشر نشده) درباب رابطه‌ دین و دولت، فراهم آورد و بنیان‌های آنچه را که ـ به‌زعم وی ـ کجروی از حکومت اسلامی محض بوده واکاود. کتاب، بازه‌ای سی‌ساله را -از رحلت پیامبر تا صلح امام حسن(ع)- در برمی‌گیرد و چگونگی ظهور جریانی افراطی در تاریخ اسلام را بررسی می‌کند که امروزه به‌نام نو خارجی‌گری (سلفی/تکفیری) بازمی‌شناسیم.

محمدعلی موحد در کشاکش دین و دولت

در این دوره‌ پرتلاطم که شورش اهل رده و مدعیان دروغین نبوت، ارکان دولت نوپای اسلامی را به لرزه افکنده بود؛ اختلافات عشیره‌ای و تفاخر به اصل‌ونسب، که در زمان حیات پیامبر فروخفته اما هرگز نمرده بود، آشکار شد و با تخطی از سفارشات صریح نبوی و غصب مقام خلافت، زمینه‌ساز بروز اختلافاتی شد که تا به امروز مبتلا ‌به جهان اسلام است. این اختلافات، یک ‌چند به علت تثبیت حکومت و آغاز فتوحات اسلامی به حاشیه رانده شد ولی دیگربار‌، و گرانبار از غنایم و ثروتی که ثمره‌ گشایش ایرانشهر و سایر بلاد مفتوحه بود سربرآورد؛ و جامعه‌ اسلامی را که می‌رفت تا از عبای خلفای راشدین، قبای سلطنت بر قامت امویان بردوزد، دچار چنددستگی و اختلاف ساخت. در معرکه‌ جمل و به‌دنبال آن نبرد صفین، مسلمین ـ برای نخستین‌بارـ تیغ درمیان خود گذاشتند و بسیاری از مخلصین و سابقون در اسلام، طعمه‌ فتنه‌ داخلی شدند.

در فصل دوم، نویسنده به موازات گزارش اصلی، روایتی تاریخی/ادبی از روند انحطاط جهانشاهی ساسانی،‌ به‌دنبال شکست از رومیان و منازعات داخلی بر سر تاج‌وتخت، و چگونگی فتح ایران به‌دست اعراب را نیز ارائه می‌دهد و در تلاش است با تامل در اسناد و روایات معتبر اسلامی/ایرانی، روایتی واحد بازگوید که فحوای همه روایات موجود را دربرداشته باشد.

اما آنچه در فصل سوم می‌خوانیم را -علی‌رغم تخصصی‌بودن مبحث- باید میان‌پرده‌ای نامربوط لحاظ کرد که چندان سنخیتی با سایر فصول کتاب ندارد. این فصل به برآمدن دیوان‌سالاری دستگاه‌های دولتی در جهان اسلام اختصاص یافته؛ و چگونگی، ریشه‌ها و دلایل نیاز به ایجاد یک نظام بوروکراتیک را ـ در خلافتی که هرروز به وسعت قلمروش اضافه می‌شد، مورد بررسی قرار می‌دهد. اینکه چطور افزایش مداخلات و درآمد ناشی از فتوحات، شیوه سنتی و قبیله‌ای تقسیم غنائم را ناکارآمد ساخت و نیاز نودولتان مسلمان را به اقتباس از نظام دیوانی دولت ساسانی را فراهم ساخت. این فصل اما می‌توانست - با توجه به اشراف نویسنده به موضوع و جامعیت اطلاعات موجود- به‌عنوان مقاله یا حتی، کتابی مجزا به رشته تحریر درآید و آوردن آن در این مجموعه، شاید صرفاً بدلیل سابقه نویسنده در امر وکالت، توجیه‌پذیر باشد.

در فصل چهارم، گزارش اولیه پی‌گرفته می‌شود و علاوه بر اشاراتی به سابقه آشنایی و ارتباط بین ایرانیان و اعراب، تا پیش از عصر فتوحات و از آن جمله سرنوشت ایرانی‌تباران یمن (ابناالاحرار) و همچنین ایرانیان مقیم در بحرین و عمان؛ چگونگی تعامل مغلوبان و فاتحان در ایران تسخیرشده، علل گروش ایرانیان به اسلام و نقش ایشان در حوادث بعد از رحلت تا آغاز فتنه اول (جنگ داخلی) -که راه را برای بروز شقاق در جهان اسلام هموار ساخت- بازخوانی شده است.

فصل بعدی به نحوه‌ رفتار تازیان در ایران و حوادث مربوط به سقوط شاهنشاهی ساسانی اختصاص یافته و به‌نوعی بازگفت حوادث پیشین و مکمل آنهاست به‌دیگر سخن، فصل پنجم کتاب را بایستی پیوستی زائد دانست، که می‌شد در ذیل همان فصول قبل جای‌گیرد. فصل ششم اما، به‌نسبت فصول قبل، از تازگی بیشتری برخوردار است و مباحث مربوط به جریان قرا و جنبش فراگیر خوارج را با توجه به نظرات اسلام‌شناسان متأخرتر مطرح می‌کند. در این بخش، شاهد آنیم که چگونه مخدوش‌بودن مرزهای تشخیص حق و باطل در نظر قاطبه مسلمین -و انفعال جمعی از نامدارترین صحابه پیامبر- منجر به چالش کشیده‌شدن اندیشه‌ امت واحده شد که آفات خود را در نبرد خونبار صفین و مساله حکمیت آشکار ساخت. حکمیت راه را بر جریان خوارج گشود؛ جریانی که قاریان را در هسته‌ مرکزی خود داشت. پدیده قرا البته هنوز از نکات ناروشن تاریخ صدر اسلام است و نویسنده سعی دارد با بیان فرضیات مطروحه در این مبحث تصویری واضح‌تر از ایشان و نقش مهم‌شان در بروز و جهت‌دهی به حوادث عصر فتنه به‌دست دهد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...
خاطرات برده‌ای به نام جرج واشینگتن سیاه، نامی طعنه‌آمیز که به زخم چرکین اسطوره‌های آمریکایی انگشت می‌گذارد... این مهمان عجیب، تیچ نام دارد و شخصیت اصلی زندگی واش و راز ماندگار رمان ادوگیان می‌شود... از «گنبدهای برفی بزرگ» در قطب شمال گرفته تا خیابان‌های تفتیده مراکش... تیچ، واش را با طیف کاملی از اکتشافات و اختراعات آشنا می‌کند که دانش و تجارت بشر را متحول می‌کند، از روش‌های پیشین غواصی با دستگاه اکسیژن گرفته تا روش‌های اعجاب‌آور ثبت تصاویر ...
به قول هلدرلین، اقامت انسان در جهان شاعرانه است... شعر در حقیقت تبدیل ماده خامی به نام «زبان»، به روح یا در حقیقت، «شعر» است. بنابراین، شعر، روح زبان است... شعر است که اثر هنری را از اثر غیرهنری جدا می‌کند. از این نظر، شعر، حقیقت و ذات هنرهاست و اثر هر هنرمند بزرگی، شعر اوست... آیا چنان‌ که می‌گویند، فرازهایی از بخش نخست کتاب مقدس مسیحی که متکی بر مجموعه کتب مقدس یهودیان، یعنی تنخ است، از اساطیر شفاهی رایج در خاور نزدیک اخذ شده یا خیر؟ ...
یک تنش مفهومی هست بین «نامکان بودن» و «مکان سعادتمند». این می‌تواند پارادوکس معنایی ایجاد کند که قرار نیست جایی وجود داشته باشد که سراسر فضیلت باشد... با پیدا شدن امریکا ما با یک زمین جدید روبه‌رو هستیم... ایده رمانتیک امرسون این است که ما یک سه‌گانه داریم: خود، جامعه و طبیعت. زمانی ما می‌توانیم به تعالی برسیم که وحدتی ارگانیک بین اینها شکل بگیرد... اگر آلن‌پو به خود حمله می‌کند و نشان می‌دهد این خود نه می‌تواند وحدت‌بخش باشد و نه خود وحدت دارد‌، کار ملویل حمله به ضلع طبیعت است ...