بازه‌ای سی‌ساله را -از رحلت پیامبر تا صلح امام حسن(ع)- در برمی‌گیرد و چگونگی ظهور جریانی افراطی در تاریخ اسلام را بررسی می‌کند که امروزه به‌نام نو خارجی‌گری (سلفی/تکفیری) بازمی‌شناسیم... گرانبار از غنایم و ثروتی که ثمره گشایش ایرانشهر و سایر بلاد مفتوحه بود سربرآورد؛ و جامعه اسلامی را که می‌رفت تا از عبای خلفای راشدین، قبای سلطنت بر قامت امویان بردوزد، دچار چنددستگی و اختلاف ساخت
کهنه‌روایتی دیگر | آرمان ملی
محمدعلی موحد در کتاب «در کشاکش دین و دولت» با گزارشی شتاب‌آلود از سی سال نخست صدر اسلام، می‌کوشد پاسخی به دغدغه‌های دیرسال خود (دو مجلد دیگر این کتاب تاکنون منتشر نشده) درباب رابطه دین و دولت، فراهم آورد و بنیان‌های آنچه را که ـ به‌زعم وی ـ کجروی از حکومت اسلامی محض بوده واکاود. کتاب، بازه‌ای سی‌ساله را -از رحلت پیامبر تا صلح امام حسن(ع)- در برمی‌گیرد و چگونگی ظهور جریانی افراطی در تاریخ اسلام را بررسی می‌کند که امروزه به‌نام نو خارجی‌گری (سلفی/تکفیری) بازمی‌شناسیم.
در این دوره پرتلاطم که شورش اهل رده و مدعیان دروغین نبوت، ارکان دولت نوپای اسلامی را به لرزه افکنده بود؛ اختلافات عشیره‌ای و تفاخر به اصل‌ونسب، که در زمان حیات پیامبر فروخفته اما هرگز نمرده بود، آشکار شد و با تخطی از سفارشات صریح نبوی و غصب مقام خلافت، زمینه‌ساز بروز اختلافاتی شد که تا به امروز مبتلا به جهان اسلام است. این اختلافات، یک چند به علت تثبیت حکومت و آغاز فتوحات اسلامی به حاشیه رانده شد ولی دیگربار، و گرانبار از غنایم و ثروتی که ثمره گشایش ایرانشهر و سایر بلاد مفتوحه بود سربرآورد؛ و جامعه اسلامی را که می‌رفت تا از عبای خلفای راشدین، قبای سلطنت بر قامت امویان بردوزد، دچار چنددستگی و اختلاف ساخت. در معرکه جمل و به‌دنبال آن نبرد صفین، مسلمین ـ برای نخستین‌بارـ تیغ درمیان خود گذاشتند و بسیاری از مخلصین و سابقون در اسلام، طعمه فتنه داخلی شدند.
در فصل دوم، نویسنده به موازات گزارش اصلی، روایتی تاریخی/ادبی از روند انحطاط جهانشاهی ساسانی، به‌دنبال شکست از رومیان و منازعات داخلی بر سر تاج‌وتخت، و چگونگی فتح ایران به‌دست اعراب را نیز ارائه می‌دهد و در تلاش است با تامل در اسناد و روایات معتبر اسلامی/ایرانی، روایتی واحد بازگوید که فحوای همه روایات موجود را دربرداشته باشد.
اما آنچه در فصل سوم می‌خوانیم را -علی‌رغم تخصصی‌بودن مبحث- باید میان‌پرده‌ای نامربوط لحاظ کرد که چندان سنخیتی با سایر فصول کتاب ندارد. این فصل به برآمدن دیوان‌سالاری دستگاه‌های دولتی در جهان اسلام اختصاص یافته؛ و چگونگی، ریشه‌ها و دلایل نیاز به ایجاد یک نظام بوروکراتیک را ـ در خلافتی که هرروز به وسعت قلمروش اضافه می‌شد، مورد بررسی قرار می‌دهد. اینکه چطور افزایش مداخلات و درآمد ناشی از فتوحات، شیوه سنتی و قبیله‌ای تقسیم غنائم را ناکارآمد ساخت و نیاز نودولتان مسلمان را به اقتباس از نظام دیوانی دولت ساسانی را فراهم ساخت. این فصل اما می‌توانست - با توجه به اشراف نویسنده به موضوع و جامعیت اطلاعات موجود- به‌عنوان مقاله یا حتی، کتابی مجزا به رشته تحریر درآید و آوردن آن در این مجموعه، شاید صرفاً بدلیل سابقه نویسنده در امر وکالت، توجیه‌پذیر باشد.
در فصل چهارم، گزارش اولیه پی‌گرفته می‌شود و علاوه بر اشاراتی به سابقه آشنایی و ارتباط بین ایرانیان و اعراب، تا پیش از عصر فتوحات و از آن جمله سرنوشت ایرانی‌تباران یمن (ابناالاحرار) و همچنین ایرانیان مقیم در بحرین و عمان؛ چگونگی تعامل مغلوبان و فاتحان در ایران تسخیرشده، علل گروش ایرانیان به اسلام و نقش ایشان در حوادث بعد از رحلت تا آغاز فتنه اول (جنگ داخلی) -که راه را برای بروز شقاق در جهان اسلام هموار ساخت- بازخوانی شده است.
فصل بعدی به نحوه رفتار تازیان در ایران و حوادث مربوط به سقوط شاهنشاهی ساسانی اختصاص یافته و به‌نوعی بازگفت حوادث پیشین و مکمل آنهاست به‌دیگر سخن، فصل پنجم کتاب را بایستی پیوستی زائد دانست، که می‌شد در ذیل همان فصول قبل جای‌گیرد. فصل ششم اما، به‌نسبت فصول قبل، از تازگی بیشتری برخوردار است و مباحث مربوط به جریان قرا و جنبش فراگیر خوارج را با توجه به نظرات اسلام‌شناسان متأخرتر مطرح می‌کند. در این بخش، شاهد آنیم که چگونه مخدوش‌بودن مرزهای تشخیص حق و باطل در نظر قاطبه مسلمین -و انفعال جمعی از نامدارترین صحابه پیامبر- منجر به چالش کشیده‌شدن اندیشه امت واحده شد که آفات خود را در نبرد خونبار صفین و مساله حکمیت آشکار ساخت. حکمیت راه را بر جریان خوارج گشود؛ جریانی که قاریان را در هسته مرکزی خود داشت. پدیده قرا البته هنوز از نکات ناروشن تاریخ صدر اسلام است و نویسنده سعی دارد با بیان فرضیات مطروحه در این مبحث تصویری واضح‌تر از ایشان و نقش مهم‌شان در بروز و جهت‌دهی به حوادث عصر فتنه به‌دست دهد.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
