کشاورزی زیستمحیطی؛ ضرورت امروز | پیام ما
بحرانهای گوناگون از تغییرات اقلیمی تا کمآبی و آلودگی هوا همگی نشانهای به ضرورت تغییر تمام عیار در سرمشقها و الگوهای کشاورزی است. اکنون کتاب «زراعت نوین» با ارائه یافتههای پژوهشی جدید، توجه خاص به دادهها و یافتههای علمی مناطق مختلف کشور و نگاه ویژه به اهمیت بعد اقتصادی فعالیتهای کشاورزی آمده است تا با کادر تحریریه ۱۹ نفره از پژوهشگران و اساتید دانشگاهی از ضرورت امروز یعنی کشاورزی زیستمحیطی بگوید.
این کتاب درسنامهای نو برای زراعت عمومی به عنوان واحد درسی پایه و مهم برای تمامی رشتههای کشاورزی است که در هر فصل کتاب ضمن توضیح مبانی علمی و تاریخچه موضوع مورد بحث، به ارائه آخرین دستاوردهای مربوط به آن و نیز تشریح فناوریهای مدرن در حال شکلگیری پرداخته است.
عناوین فصلهای کتاب عبارتند از: تاریخ تولیدات زراعی در ایران و جهان؛ اقلیم و تولیدات زراعی؛ پهنهبندی اقلیمی محصولات زراعی؛ مدیریت خاک؛ مدیریت آب در مزرعه؛ روابط آب در گیاه؛ بذر و استقرار محصولات زراعی؛ آفات کشاورزی؛ بیماریهای گیاهی؛ مدیریت پایدار علفهای هرز؛ بیوتکنولوژی و بهنژادی گیاهی؛ نانوتکنولوژی؛ کشاورزی دقیق؛ اکولوژی تولید محصولات زراعی؛ فیزیولوژی تولید محصولات زراعی؛ مدلسازی؛ گیاهان جدید و گیاهان فراموش شده؛ انرژیهای زیستی؛ فرآوری محصولات زراعی؛ تولیدات زراعی و سلامت جامعه؛ اقتصاد محصولات زراعی؛ و کشاورزی زیست محیطی.
کتاب در نخستین گام از کاوشی در تاریخ آغاز و خاطرنشان میکند شواهد محکم باستانشناسی موجود حاکی از آن است که اولین بار در جهان اهلیشدن گیاهان و حیوانات حدود 7500 سال قبل از میلاد مسیح در تپه علیخوش در دشت دهلران ایران شروع شده است. بقایای گیاهی گندم و جو و همچنین حیواناتی مانند گوسفند و بز به همراه توسعه ابزارها برای فرآوری غلات در کنار ابداع قنات و گسترش روشهای گوناگون آبیاری از نقش پیشروی ایرانیان در توسعه ی دانش و فناوری های کشاورزی در طول تاریخ حکایت دارد. سپس کتاب یادآور میشود در عرصههای کنونی کشاورزی نیز نقش ایران در تولید فراوردههای منحصر به فردی چون زعفران و گلاب قابل توجه است. بدین ترتیب در تاریخ، نقش ایرانیان در شکلگیری تمدن غذایی جهان غیرقابل انکار است. اما امروزه تداوم چنین نقشی جز با اتکا بر توسعه سهم تولید علم پژوهشگران ایرانی و انتشار منابع علمی مکتوب میسر نخواهد بود.
آنگاه کتاب وارد بررسی منابع اصلی کشاورزی یعنی اقلیم، خاک و آب میشود. در فصل دوم سازندها و عوامل اقلیمی از جمله تابش خورشیدی، دما و رطوبت توضیح و سپس پدیدههای زیانبخش اقلیمی مطالعه میشود. فصل سوم به پهنهبندی محصولات زراعی یعنی استفاده از پارامترهای اقلیمی و نیز ویژگیهای خاص گیاهان زراعی مختلف در تعیین نقاط مستعد کشت آنان اختصاص یافته است. موضوعی که رعایت آن در سیاستگذاریهای کلان کشاورزی کشور از دیدگاه محیط زیست، حفظ منابع، استفاده مطلوب از منابع، ثبات بازار محصولات کشاورزی و در نهایت اقتصادیبودن درازمدت تولید محصولات زراعی برای کشاورزان از اهمیتی ویژه برخوردار است. در این فصل بهعنوان نمونه به پهنهبندی اقلیمی گندم، چغندر قند و کلزا در بعضی از نقاط کشور اشاره شده است.
در چهارمین فصل به خاک بهعنوان یکی از منابع اصلی تولید و ثروت ملی نگریسته شده و عوامل پنجگانه خاکساز یعنی اقلیم، موجودات زنده، سرشت ماده مادری، پستی و بلندی و زمان تشریح شده است. ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خاک توضیح داده شده و سپس به خاکهای شور که در بخش قابلملاحظهای از کشاورزی کشورمان با آن مواجهیم پرداخته و سرانجام، این فصل با اشارهای به حاصلخیزی خاک و پیامدهای زیستمحیطی فشار فزاینده بر باروری خاک پایان یافته است.
فصلهای پنجم و ششم بهطور کلی موضوع آب را در دستور کار خود قرار میدهد. در فصل پنجم مدیریت آب در مزرعه توضیح داده شده و بر استفاده از روشهای مؤثر در استفاده بهینه از آب بهعنوان عامل اصلی محدودکننده تولیدات زراعی بهویژه در کشور ایران که در منطقه خشک جهان قرار دارد، تأکید شده است. در این راستا مفاهیم مختلفی از جمله برنامهبندی آبیاری، تعیین زمان آبیاری، یکنواختی توزیع آب، کم آبیاری و مدیریت آبهای شور توضیح داده شده و با توجه به اهمیت برنامهبندی آبیاری و تعیین زمان آبیاری به این دو موضوع مهم به تفصیل توجه شده است. در ادامه موضوع آب، فصل ششم به روابط آب در گیاه اختصاص یافته و به این نکته تأکید شده است که در مناطقی که شدت تنش خشکی به حدی نیست که بقای گیاه زراعی را تهدید کند، تحلیل بهرهدهی تولید باید بر مبنای میزان آب قابل استفاده توسط گیاه صورت گیرد تا بدینوسیله با بهرهبرداری از شرایط ناشی از محدودیت آب بتوان به محصول قابل برداشت دسترسی یافت. بدینترتیب، کارایی مصرف آب، یعنی نسبت محصول تولیدی به آب مصرفی ، بحث بنیادین در این فصل کتاب است.
فصل هفتم مربوط به استفاده بهینه از منابع در تولید محصولات زراعی است. از آنجا که تولید هر محصول زراعی با کشت آن و استفاده از بذر مناسب آغاز میشود در این فصل به کیفیت بذر و نقش مؤثر آن در استقرار گیاهان زراعی و تولید پرداخته شده و به تأثیر عوامل محیطی از جمله خاک، درجه حرارت و تنشهای محیطی مانند تنش خشکی و شوری در مناطق خشک و نیمهخشک، روی جوانهزنی و رشد نشاء و در نتیجه سبز شدن گیاه، نیز اشاره شده است.
فصلهای هشتم ، نهم و دهم حفاظت محصولات زراعی یعنی آفات، بیماریها و علفهای هرز که گیاه با فرض استقرار موفقیتآمیز، در مراحل مختلف رشدی با آن مواجه است، را بررسی میکند. بهطور کلی آفات، بیماریها و علفهای هرز بر کمیت و کیفیت تولید محصولات زراعی اثرات سوء داشته و باید با مدیریت صحیح و اصولی کنترل شوند. شناخت عمیق چرخهی زندگی و بیولوژی و روابط پیچیده بین موجودات زنده در بومنظامهای زراعی و طبیعی اولین شرط موفقیتآمیز کنترل اصولی و درازمدت آفات، بیماریها و علفهای هرز میباشد. از این رهگذر، بهمنظور بهبود سلامت محصولات تولیدی و حفظ منابع آب و خاک بر کنترل بیولوژیکی و مدیریت تلفیقی آفات، بیماریها و علفهای هرز تأکید شده است.
در فصلهای یازدهم، دوازدهم و سیزدهم فناوریهای نوین نظیر بیوتکنولوژی، نانوتکنولوژی و کشاورزی دقیق مورد تحقیق قرار گرفته است. تکنولوژیهایی که بهرغم توانایی نیرومندشان در حل مشکلات بشری باید در کاربرد آنها ملاحظات زیستمحیطی از جمله حفظ تنوع زیستی و نیز محدودیتهای تکنولوژیکی عمیقاً مدنظر قرار گیرند. فناوریهای نوین را نمیتوان بسان نسخهای واحد برای حل مشکلات تولید تمام محصولات زراعی و در تمام نقاط جهان بهطور یکسان بهکار گرفت. از این رو درک درست قبل از کاربرد آنها ضرورت تام دارد. بهعنوان مثال در حال حاضرکشاورزی دقیق با توجه به فناوری و ابزار پیشرفتهای که میطلبد بیشتر در مزارع وسیع و در کشورهای پیشرفته قابل اجرا و دارای توجیه اقتصادی میباشد.
در فصلهای چهاردهم، پانزدهم و شانزدهم درباره اکولوژی و فیزیولوژی تولیدات زراعی و مدلسازی بهعنوان ابزاری در جهت کمّیسازی تولید مطالعه خواهیم داشت.
اکولوژی تولید، رهیافتی سیستمی در توصیف رشد و تولید محصولات زراعی است که در سطح "محصول زراعی" یعنی جمعیتی از افراد یک گونه انجام میگیرد و برای شناخت عمیقتر علل تغییرات عملکرد و تولید، پرداختن به مباحث مربوط به فیزیولوژی گیاهان زراعی از جمله آنالیزهای رشد ضرورتی اجتنابناپذیر است. رشد گیاهان زراعی تحت تأثیر شرایط محیطی قرار گرفته و بههمین دلیل در فصل پانزدهم به اثرات تغییر اقلیم بر فیزیولوژی تولید محصولات زراعی اشاره شده است. اصول اکولوژیکی تولید محصولات زراعی که در فصل چهاردهم مورد بررسی قرار گرفته مبنای طراحی و ساخت مدلهای شبیهسازی رشد محصولات زراعی میباشد. مدلهای رشد همراه با برخی دادههای مکمل، برنامهریزان را قادر میسازد تا با تعیین خلأ عملکرد عوامل کاهش تولید نسبت به شرایط پتانسیل را برحسب اهمیت آنها طبقهبندی کرده و درنتیجه بتوان تولید حقیقی را به شرایط پتانسیل نزدیک کرد. کاربرد مدلهای رشد در این نوع مطالعات در فصل شانزدهم مورد بررسی قرار گرفته است.
فصلهای هفدهم و هجدهم گیاهان جدید و گیاهان فراموش شده و انرژیهای زیستی را مورد بررسی و پژوهش قرار داده است. اصطلاح گیاهان جدید به گیاهانی اطلاق میشود که تاکنون کشت و کار نشده و یا گیاهان فعلی که در آنها دستکاری ژنتیکی شده و یا اینکه در مناطق جدید کشت میشوند. تمرکز عمده تحقیقات و تولید روی محصولات استراتژیک در قرن گذشته باعث شده که قدرت رقابت گیاهان بومی کاهش یابد. در فصل هفدهم بر پژوهش و فناوری این گیاهان که به فراموشی سپرده شده و یا کمتر استفاده میشوند تأکید شده است و تعدادی از این گیاهان از جمله ارزن، کنجد، زیره سبز، زیره سیاه و زعفران به اجمال معرفی شدهاند. انرژیهای زیستی نیز از جمله موضوعات جدید این کتاب است که در ابتدا به انرژی بهطور عام و چالشهای فراروی آن پرداخته و سپس با توجه به پایانپذیر بودن سوختهای فسیلی بر یافتن منابع جدید انرژی از جمله انرژی زیستی تأکید شده است. استفاده از تعدادی از گیاهان زراعی از جمله ذرت برای تولید سوخت در بعضی از کشورها از جمله برزیل مراحل تحقیقاتی را پشت سر گذاشته و تولید و مصرف انبوه آن بهطور گسترده رایج شده است. در کشور ما نیز هر چند منابع نفت و گاز در حال حاضر فراوان است ولی با توجه به اینکه روزی بهاتمام خواهند رسید، پرداختن به تحقیقات روی انرژیهای جایگزین از جمله انرژیهای زیستی ضرورت دارد.
فصلهای نوزدهم و بیستم به فراوری محصولات زراعی و نیز به غذا و سلامت جامعه اختصاص یافته است. بسیاری از مواد غذایی که در سیستمهای زراعی تولید میشوند باید ذخیره شوند و سپس بهتدریج مورد استفاده انسان قرار گیرند و یا روی آنها فرایندهایی انجام شود تا آماده استفاده در تغذیه انسان شوند. در فصل نوزدهم به نگهداری و فراوری مواد غذایی به اجمال اشاره شده است. با توجه به تأثیر تعیین کنندهای که غذا در تأمین سلامت جامعه دارد فصلی از کتاب بدان اختصاص یافته است و بهخصوص بر آلودگیهایی که در مراحل تولید مواد غذایی ایجاد میشود تأکید شده است. چون در تولید محصولات زراعی از کودهای شیمیایی و دامی، سموم و نیز در مواردی از آبهای غیر رایج استفاده میشود این نوع استفاده، باعث آلودگی مواد غذایی تولیدی شده و نهایتاً سلامت جامعه را تهدید میکنند.
فصل بیست و یکم کتاب اقتصاد محصولات زراعی را مطالعه کرده است. با فرض رعایت تمام نکات علمی در تولیدات زراعی، چون کشاورزی فعالیتی اقتصادی است و نهایتاً این جنبه اقتصادی محصول است که باعث میشود محصولی در منطقهای تولید و یا تولید نشود، در این فصل ابتدا به مبانی عام علم اقتصاد و جایگاه اقتصاد کشاورزی در اقتصاد کلان یک کشور پرداخته شده و سپس وارد مباحث خشکسالی و اثرات اقتصادی آن بر بخش کشاورزی شده و در نهایت با توجه به محدودیتهای منابع آب در کشور به اقتصاد آب، بازار آب و آب مجازی پرداخته شده است و نهایتاً واردات آب مجازی بهعنوان راهی برای مقابله با خشکسالی و نیز استفاده بهینه از منابع آب در جهان پیشنهاد شده است.
در بیست و دومین فصل کتاب درباره «کشاورزی زیستی» آمده است که واژه کشاورزی زیستی برای اولین بار در دهه 1940 توسط لرد نورت بورن بهکار برده شد. بورن این واژه را نه تنها در ارتباط با کاربرد مواد آلی برای حاصلخیزی خاک، بلکه بهعنوان مفهومی برای طراحی و مدیریت مزرعه در قالبی جامع و از طریق تلفیق خاک، گیاه و دام استفاده کرد که این نوع رهیافت نظاممند هسته اولیه کشاورزی زیستی امروزه شد. در سال 1972 در فرانسه اتحادیههای مختلفی از تولید کنندگان این محصولات گردهم آمدند و فدراسیون بینالمللی جنبش کشاورزی زیستی (ای فوم) را تأسیس کردند که در حال حاضر با بیش از یکصد کشور عضو مهمترین سازمان حمایتی کشاورزی زیستی در جهان است.
کشاورزی زیستی به نوعی نظام بوم شناختی اطلاق میشود که باعث ارتقای تنوع زیستی و فعالیت زیستی خاک میگردد. نظامهای تولید محصولات زیستی مبتنی بر استانداردهای خاص هستند که هدف آنها توسعه بوم نظامهایی است که از نظر اجتماعی، بومشناسی و اقتصادی پایدار باشند. براساس تعریف ای فوم، اصول کشاورزی زیستی عبارت از اصل سلامتی، اصل بوم شناختی، اصل رفتار مسالمتآمیز و اصل مسئولیتپذیری و مراقبت است که در اصل سلامتی به سلامتی خاک، گیاه، دام، انسان و بالاخره کره خاکی بهعنوان یک پیکر واحد و غیر قابلتفکیک نگریسته میشود. در این اصل اعتقاد بر این است که سلامت افراد را نمیتوان از سلامت بوم نظامها جدا کرد. در حقیقت در یک خاک سالم، گیاه سالم رشد میکند و گیاه سالم، سلامت دام و انسان را تضمین مینماید.
از مهمترین تفاوتهای کشاورزی زیستی با دیگر انواع کشاورزی پایدار وجود استانداردهای مشخصی برای مجموعه عملیات، روشها و نهادههایی است که طی فرایند تولید، فرآوری و بازاریابی این محصولات باید رعایت شود. در این مورد از مجموعه استانداردهای ایفوم بهعنوان مرجع استفاده میشود. به مجموعه استانداردهای پایهای فوم و ویژگیهای اعتباربخشی برای گواهی زیستی نورمهای ایفوم گویند.
خوشبختانه علاوه بر اینکه در سالهای اخیر تلاشهای زیادی در جهت کاهش نهادههای شیمیایی و بخصوص سموم در گستره کشاورزی ایران شده است، نگرش توسعه کشاورزی زیستی بر اساس استانداردهای جهانی نیز در کشور در حال شکلگیری است. با توجه به مشکلات مصرف بیرویه سموم و کودهای شیمیایی در کشور امروزه لزوم توجه بیشتر به تولید مواد غذایی سالم و توسعه محصولات زیستی بیش از پیش احساس میشود. علاوه بر آن، برای صادرات محصولاتی مانند پسته، زعفران، خرما و خشکبار و میوهها لازم است با توجه به حساسیتهای بازارهای جهانی محصولات زیستی گواهیشده که مورد تأیید کشورهای جهان باشد تولید شود. در حال حاضر آنچه در مورد محصولات زیستی در کشور از اولویت برخوردار است تهیه استانداردهای ملی براساس معیارهای جهانی و تدوین ساختار تشکیلاتی تولیدات کشاورزی زیستی کشور میباشد.
کتاب «زراعت نوین» تهیه و تدوین دکتر علیرضا کوچکی و دکتر محمد خواجهحسینی را در ۷۱۲ صفحه انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد رهسپار بازار کتاب کرده است.
................ تجربهی زندگی دوباره ...............
