شر وجود ندارد | آرمان ملی


رمان «سنگ اقبال» نوشته مجید قیصری (زاده ۱۳۴۵) نویسنده معاصر ایرانی است. این اثر ادبی در زمستان ۱۴۰۲ توسط نشر چشمه به مخاطب فارسی زبان ارائه شد. داستان حول معلمی جوان در روستایی به نام چهاردیوار می‌گذرد. معلم دل شکسته برای کنار آمدن با غم خود حاضر به قبول ماموریت پنج ساله در این آبادی دور افتاده می‌شود. نزاع و گره داستانی از همان صفحه‌های ابتدایی رمان مطرح می‌شود؛ از فصل اول رمان مشخص می‌شود که روستای خیالی چهاردیوار درگیر مشکلات محیط زیستی است: «غبار، غبار، غبار. چهاردیوار یعنی گرد و خاک، یعنی غبار. یعنی مهشن. تمام. آب که نداشت در آن حد داشت که می‌شود گفت نداشت.»(ص9).



قیصری جهانی تاریک و غبارآلود خلق می‌کند. او با بهره گیری از داستانهای عامه پسند و اساطیر توازن بین انسانها و طبیعت را برقرار می‌کند.
معلم که تا انتهای داستان نام او مشخص نمی‌شود همانند منجی است که از جهانی دیگر - در این داستان از شهر - آمده است؛ او متفاوت از مردم روستاست، با نامی انسانی و واقعی نامیده نمی‌شود و باید نقش سیاووش را برای این جامعه ایفا کند. جوانی پاک و بی نقص که باید قربانی شود تا جماعتی از بی آبی نجات یابند.

هویت او، لباسها و جهان بینی متفاوت او از همان نخست به خواننده این نوید را می‌دهد که او تغییری ایجاد خواهد کرد؛ این رمان به زیبایی رابطه‌ای که همه انسان‌ها با آب و هوا و محیط زیست خود دارند را نشان می‌دهد. رمان سنگ اقبال نشان می‌دهد که تغییرات محیط زیستی زندگی روزمره انسانها را تغییر می‌دهد. دامادی از میانه مراسم عروسی خود فرار می‌کند تا در قرعه کشی سنگ بهره شرکت نکند. مردها به دلیلهای مختلفی خود را دچار نقص عضو می‌کنند تا در مراسم سنگ بهره شرکت نکنند. دختری خودکشی می‌کند پسری نوجوان می‌خواهد تا از روستا فرار کند و به نزد پدرش در شهر برود تا مجبور به شرکت در این مراسم نباشد.

خواننده در طول داستان متوجه می‌شود که شخصیت اصلی و شخصیتهای دیگر هر روز خود را در آب و هوایی بد می‌گذرانند؛ غبار و شن بخشی جدایی ناپذیر از زندگی آنها را تشکیل می‌دهد: «گرد و غبار و شن مثل هوا همه جا بود و زیر زبان و لای موها و زیر بغل‌های‌شان همیشه می‌خارید. زندگی در چهاردیوار زندگی در غبار بود...»(ص9) این گرد و غبار ممکن است خواننده ایرانی را به یاد گرد و غبارهای خوزستان بیندازد که باعث تعطیلی اداره‌ها و مدرسه‌ها می‌شود، اما گرد و غبار این روستا تبدیل به امری عادی برای ساکنان آن شده است. درست است که این مسئله محیط زیستی باعث توقف زندگی در چهاردیوار نمی‌شود اما به نحوی روحیه ساکنان روستا را غمگین و ناامید کرده است.

وقتی سنگ بهره معلم را انتخاب می‌کند؛ همه‌ی روستایی‌ها امیدی دوباره می‌گیرند. آقا بزرگ، کد خدا و نوذر، در قسمتهای مختلف داستان به معلم می‌گویند که مهم این نیست که او می‌تواند باعث بارش بشود یا نه؛ نکته در امید داشتن است. اهالی باید فکر کنند شما تو فکر نازل کردن بارونید... (ص 193)

نویسنده با مهارتی زیرکانه به مفهومهای دوگانه نیز اشاره می‌کند. داستان بیشتر از زاویه دید معلم روایت می‌شود و خواننده بیشتر به ذهن و فکرهایی که از سرش می‌گذرند دسترسی دارد؛ مثلا اسرافیل و عزراییل، خشکسالی و باران؛ کوه و دریا؛ سنت و مدرنیته؛ بهره و سقوط؛ پیر و جوان؛ قربانی و شکرانه و غیره. او، تمایز بین این تضادها را از بین می‌برد و آنها را دو روی یک سکه نشان می‌دهد. از ابتدای داستان معلم و سایرین به مفهوم‌های دوگانه اشاره می‌کنند این موضوع فقط در واژه‌ها دیده نمی‌شود. حتی در معماری ساختمانهای چهاردیوار نیز این پدیده نمود پیدا کرده است.

رمان سنگ اقبال تا رسیدن به نقطه اوج داستان به خواننده می‌گوید که اقبال / شانس معلم در برنده شدن سنگ بهره، قربانی شدن را به همراه دارد. او برای نجات خود و بقیه اهالی باید فدیه را پرداخت کند که آن نیز مساوی با جان او است. شخصیت اصلی از ابتدا نمی‌خواهد عنوان قهرمان را برای خود انتخاب کند. او خود را بابت خودکشی دوست دوران کودکی اش، نرگس سرزنش می‌کند؛ وقتی آقا بزرگ به او می‌گوید که سنگ بهره کسی را همانند خودش پاک انتخاب می‌کند، معلم به گناه هایش فکر می‌کند او با خودش فکر می‌کند که «مگر می‌شود آدمی پیدا شود که گناه نکرده باشد» (ص ۹۳). او نه میخواهد نقش قهرمان را بازی کند و نه باران نازل کند؛ اما همه رویدادهای داستان دست به دست یکدیگر می‌دهند تا او را به نقطه اوج داستان در بالای روشن بین هدایت کنند.

مردم روستا خواسته‌های متفاوتی از معلم دارند. زنی می‌خواهد تا او با دختر مرده اش صحبت کند. مردی می‌گوید تا او از برادر مرده اش درخواست کند تا به خواب پسرش برود. آقا بزرگ می‌خواهد سنت و امید را در میان مردم زنده نگه دارد. نقطه مشترک همه این افراد بهبود وضعیت زندگی و یافتن خوشبختی و آرامش است... در کنار همه موارد گفته شده قیصری در رمان سنگ اقبال، هیچ ضد قهرمانی خلق نمیکند تا خواننده او را عامل اتفاق‌های بد بداند و از او متنفر بشود. قیصری در اثر خود این پیام را می‌دهد که شر وجود ندارد و ما همگی در به وجود آمدن فاجعه‌های زیست محیطی مقصر هستیم به علاوه، داستان با پیامی اخلاقی نیز تمام نمی‌شود و در پایان نیز مخاطب متوجه نمی‌شود که سرنوشت معلم حقیقتا چه شد و آیا در آن زمان بارانی نازل شد یا نه.

رفتن قهرمان به روشن بین داستان را مبهم و خواب گونه می‌کند که نشان از استفاده نویسنده از مفهومهای دوگانه است. معلم پس از بیدار شدن در کوه هیچ چیز به خاطر ندارد. او تقریبا حافظه خود را از دست داده است. در روستا برف می‌بارد و تغییر زیادی کرده است. او با قربانی کردن هویت و زمان و مکان آشنایش، سهم خود را به سنگ بهره پرداخت میکند.

قیصری در رمان سنگ اقبال درباره فاجعه‌های محیط زیستی صحبت می‌کند که زندگی روزمره فرد و هویت او را نابود می‌کنند. او درباره سوختن جنگلها سیل یا بارانهای اسیدی صحبت نمی‌کند؛ او از مشکلهایی صحبت می‌کند که آرام آرام تبدیل به امری عادی در زندگی روزمره شده اند و مردم توجهی به آنها ندارند.