تاریخی مدرن در عصری کهن | الف


«تاریخ چیست؟» این سؤال که در ابتدا ساده به نظر می‌رسد یکی از دشوارترین و پیچیده‌ترین پرسش‌هایی است که در علوم انسانی مطرح شده است. این دشواری و پیچیدگی ریشه در سرشت خود تاریخ دارد. یکی از نشانه‌ی این امر آن است که کمتر کسی فهمی درست و دقیق از تاریخ دارد. تقریباً همگان تاریخ را مساوی با وقایع گذشته می‌دانند. اما این‌ها به‌خودی‌خود تاریخ نیستند. اساساً تاریخ چیزی در آن بیرون نیست. تاریخ در نسبت با انسان وجود دارد. آن‌جایی که فهم، توجه و تفکر انسان نباشد، از تاریخ هم خبری نیست.

 تقی‌الدین مقریزی فرجام یک دشمنی: بنی‌امیه و بنی‌هاشم از آغاز تا پایان خلافت عباسی (بر اساس دیدگاه اهل تسنن)‬» [‏‫ال‍ن‍زاع‌ و‌ال‍ت‍خ‍اص‍م‌ ف‍ی‍م‍ا ب‍ی‍ن‌ ب‍ن‍ی‌ام‍ی‍ه‌ و ب‍ن‍ی‌ه‍اش‍م‌]

بنابراین تاریخ نوعی نگاه به گذشته است. این نوع نگاه به‌راحتی برای افراد حاصل نمی‌شود. عموم افراد گذشته را نه به صورت تاریخ، بلکه به صورت‌های دیگر درمی‌آورند. برای نمونه، گذشته را به صورت ایده یا اسطوره درمی‌آورند. مثلاً ایران باستان و فرمان‌روایی کوروش کبیر، برای عموم ایرانیان، نه تاریخ، بلکه ایده و اسطوره است. بسیاری از وقایع و دوره‌های دیگر نیز وضع و حال مشابهی دارند.

علت این امر فقط ناآگاهی عموم مردم نیست. متأسفانه کتاب‌های تاریخی سنتی و مورخان گذشته نیز به این امر دامن زده‌اند. وقتی به سراغ کتاب‌های تاریخی سترگ می‌رویم، می‌بینیم حتی مورخان نامدار هم گاهی قصه‌های خیالی و اسطوره‌های موهوم نقل می‌کنند. برای نمونه، برخی از مورخان نامدار در کتاب‌های اصلی‌شان از شهرهایی یاد می‌کنند که همه‌ی ساختمان‌هایشان و همه‌ی اشیاء آن شهر از فلزات گران‌بها ساخته شده‌اند!

با وجود این، گاهی در میان آثار کلاسیکِ گذشته استثناهایی چشمگیر دیده می‌شود. یکی از مورخان گذشته که مصداق خلاف‌آمد عادت بود، تقی‌الدین مقریزی (766-845)، مورخ مصری، است. دلیل چنین مدعایی نیز همین کتاب «فرجام یک دشمنی: بنی‌امیه و بنی‌هاشم از آغاز تا پایان خلافت عباسی (بر اساس دیدگاه اهل تسنن)‬» [‏‫ال‍ن‍زاع‌ و‌ال‍ت‍خ‍اص‍م‌ ف‍ی‍م‍ا ب‍ی‍ن‌ ب‍ن‍ی‌ام‍ی‍ه‌ و ب‍ن‍ی‌ه‍اش‍م‌] اوست که اینک ترجمه‌ی فارسی آن را در اختیار داریم. مقریزی در این اثر کوتاه خود مسئله‌ای تاریخی را به سبک و سیاق مورخان معاصر طرح و بررسی کرده و پاسخی علمی برای آن ارائه کرده است.

مسئله این است که چرا و چگونه بنی‌امیّه خلیفه و جانشین پیامبر شدند. از هر نظر که نگاه کنیم، این رخداد بسیار عجیب و غریب است، زیرا هیچ ویژگی خاصی در بنی‌امیّه نیست که آن‌ها را شایسته‌ی این منصب شایسته سازد. ملاک خلافت چیست؟ سابقه‌ی درخشان دینی؟ برتری ایمانی؟ نزدیکی به پیامبر؟ وصیت پیامبر؟ هر ملاکی را بتوانیم تصور کنیم بنی‌امیّه فاقد آن بودند. به‌علاوه، نه‌فقط از هر گونه شایستگی بی‌بهره بودند، بلکه به‌وضوح به رذائلی ضد آن آراسته بودند! بنی‌امیّه با پیامبر علناً و شدیداً دشمنی می‌کردند و از او دوری می‌جستند و از خطرناک‌ترین کافران بودند و فقط هنگامی تسلیم دین شدند که تیغ تیز شمشیر را بر گردن خود حس کردند و از سر اجبار مسلمان شدند. اضافه بر این، در دوره‌ی مسلمانی هم کارشکنی و نفاق و خرابکاری می‌کردند. بنا به همین دلایل، منفور عموم مسلمانان بودند. در نتیجه، اگر به زمان حیات پیامبر نگاه کنیم، این جماعت دورترین افراد از جانشینی پیامبر به نظر می‌رسیدند. پس چه شد که آن‌گونه شد؟

مقریزی برای پاسخ به این سؤال تحلیلی جالب و تاریخی ارائه می‌کند. او برای حل این معما فقط به علل و عوامل ظاهری و این‌جهانی توجه می‌کند و هیچ امر متافیزیکی و خارق‌العاده‌ای را دخالت نمی‌دهد. او حتی به اراده و مشیت و خواست خدا هم استناد نمی‌کند. وی به شیوه‌ی یک مورخ مدرن تببین یک امر تاریخی را در رخدادهای تاریخی می‌جوید. برای این منظور و به‌عنوان مقدماتِ پاسخ، این موضوعات را بررسی می‌کند: زندگی و عملکرد سران بنی‌امیّه (به‌ویژه ابوسفیان و مروان)، رابطه‌ی کهن بنی‌امیّه و بنی‌هاشم، وضعیت و نقش بنی‌امیّه در زمان حیات پیامبر، نوع رابطه‌ی بنی‌امیّه با خلفای راشدین و... . به طور کلی، مقریزی نشان می‌دهد که چگونه بنی‌امیّه با زیرکی و سوءاستفاده از همه‌ی امکانات ظاهری و طبیعی توانستند حکومت خود را بر مسلمانان تحمیل کنند.

کتاب مقریزی فشرده و مختصر است و چه‌بسا بعضی مطالبش مبهم جلوه کند، زیرا نیاز به دانشی زمینه‌ای دارد. به همین دلیل، مترجم سه پیوست مفید هم به کتاب افزوده است تا مباحث کتاب بهتر و بیشتر فهمیده شوند. پیوست اول بیان ژئوپولتیک جزیرةالعرب است. پیوست دوم تاریخچه‌ی مختصر خلفا است از اولین خلیفه، ابوبکر، تا آخرین خلیفه‌ی بنی‌عباس، المستعصم بالله. پیوست سوم نیز بحثی تحلیلی در باب زکات است.

گفتنی‌ست که مقریزی در سراسر مباحث خود به شواهد تاریخی استناد می‌کند و ماجراهای جالبی را یادآور می‌شود که خواندن کتاب را جذاب می‌سازند. این هم یک نمونه:

ابوالعباس سفّاح در سال 133 هجری برادرزاده‌اش ابراهیم بن یحیی را حاکم موصل نمود و او به همراه دوازده هزار نفر وارد آن شهر شد. منادی ابراهیم ندا داد: «هر کس داخل مسجد جامع شود در امان است.» مردم، شتابان و لرزان، به مسجد جامع درآمدند و او مردانی را بر درهای مسجد گمارد و مردم را به شکلی وحشتناک کشتار کرد. گفته شده که او دست‌کم یازده هزار نفر را به قتل رساند. از مردان موصل گویا فقط 400 نفر توانستند فرار کنند. چون شب فرا رسید، فغان زنانِ شوی‌مرده را شنید و صبح فرمان داد زنان و کودکان را هم به شوهران و پدران ملحق سازند. این کشتار سه روز ادامه داشت. در همین ماجرا، چهار هزار غلام سیاه‌پوست در لشکر بودند که به‌ زنان شهر تجاوز می‌کردند. ابراهیم که از کشتار سه‌روزه فارغ شد، روز چهارم سوار بر مرکب شد و در جلوی او نیزه‌ها و شمشیرهای برهنه در حرکت بودند. ناگهان زنی لگام مرکبش را گرفت و یاران ابراهیم خواستند او را بکشند، اما ابراهیم مانع شد. سپس زن ضجه زد: «آیا تو مسلمان نیستی؟ آیا تو خویشاوند پیامبر نیستی؟ اگر هستی، پس چرا برای زنان مسلمان غیرت به خرج نمی‌دهی که به دست غلامان زنگی مورد تجاوز قرار نگیرند؟» ابراهیم بدون این‌که پاسخ زن را بدهد کسی را همراهش فرستاد تا به جای امنی برسد. روز بعد ابراهیم غلامان زنگی را فراخواند تا به پاس خدماتشان به آنان پاداش دهد. همگی جمع شدند و بعد دستور داد همه را گردن بزنند. سپس فرمان داد حتی خروس‌ها و سگ‌های موصل را هم بکشند. و کشتند.

به جان خودم سوگند او در تبه‌کاری و فساد از فرعون بالاتر رفت و سرکشی و طغیانش از فرعون بیشتر بود.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...