طغیان زن نقاش | اعتماد


روایت «آخرین نقاشی سارا دفس» [The Last Painting of Sara de Vos]، قصه یک نقاشی نمادین فکورانه است از یک زن نقاش، از نقاشان قرن هفدهم هلند. سارا دفس خیالین قصه که یادآور سارا فان بالبرخن واقعی است که مجبور بود مانند بسیاری از زنان نقاش آن روزگار، براساس قانون یا عرف، فقط طبیعت بی‌جان را نقاشی کند؛ آنها موظف بودند به رتق و فتق امور خانه بپردازند نه اینکه ساعت‌ها به طبیعت و مرغزار و باغ و دهکده بنگرند.



اما سارا به راه عصیان افتاد؛ او در گرداب سوگ و اندوه و در فقدان دخترش، که با کابوس و بر اثر طاعون جان سپرد، از این قانون سرپیچی کرد و منظره تاثیر‌گذاری آفرید درست وقتی که «در بعدازظهری صاف، دخترکی را می‌بیند که میان بیشه‌زار برفی، بالای انشعاب یخ‌زده رودخانه آمستل آهسته قدم می‌زند. چیزی در نور خورشید و دختر که تنها در میان درختان پدیدار شده بود، او را به سوی بوم نقاشی می‌کشاند. ناگهان کشیدن طبیعت بی‌جان برایش غیرقابل تصور می‌شود» و اما آن منظره که تا سال‌ها تصور می‌شد تنها نقاشی سارا دفس از مناظر جاندار جهان است: «منظره‌ای زمستانی در هوای گرگ و میش. دخترکی در جلوی تصویر، روبروی یک درخت توس نقره‌ای ایستاده، دست ناتوانش را به تنه درخت فشرده و به اسکیت‌بازهای روی رودخانه یخ‌زده خیره شده است. شش نفر هستند که از سرمای زیاد خود را پوشانده‌اند، تکه‌هایی از پارچه‌های زرد و قهوه‌ای روی یخ شناورند. پسرکی دور پیچی بزرگ روی یخ می‌چرخد و سگی خالدار در کنارش یورتمه می‌رود. دستش در هواست، به دختر اشاره می‌کند. به ما اشاره می‌کند. در امتداد ساحل رودخانه، دهکده‌ای زیر سایه دود و نور آتش به خواب رفته است و تصویر گرم و تابانش در تمایز با آسمان سرد دیده می‌شود و سپس ظهور پاهای برهنه دخترک در میان برف. کلاغی با پرهای بنفش و کمی به رنگ رنگین‌کمان، روی شاخه‌ای کنار او قارقار می‌کند... صورت دختر تقریبا نیم‌رخ است، موهای مشکی‌اش رها و روی شانه‌هایش به هم پیچیده‌اند. چشم‌هایش به دوردست خیره مانده... به نظر ناتوان می‌آید یا انگیزه‌ای برای رسیدن به ساحل رودخانه یخ‌زده ندارد. ردپاهایش در میان برف به سمت جنگل، به آن سوی قاب نقاشی بازمی‌گردد. گویی که از بیرون نقاشی پا به این منظره نهاده است.»

مترجم در مقدمه‌ نوشته «سارا دفس این منظره زمستانی را «به یاد دختر از دست‌رفته‌اش نقاشی می‌کند و سیصد سال بعد، زندگی مارتی دگروت، وارث نقاشی و الی شیپلی، جعل‌کننده نقاشی را در دست می‌گیرد.» داستان از خیال نویسنده آمده است اما خود تبدیل به محملی شده تا پرتویی بر جزییات زندگی بسیاری از زنانی بیفکند که در دوران طلایی هلند نقاشی می‌کشیده‌اند، وقتی که هنرمندان، ناچار به کار در زیر چتر مستبدانه انجمن نقاشان لوک مقدس بودند که تمامی جنبه‌های حرفه‌ای زندگی هنرمندان را تحت نظر داشتند، آنها را محدود می‌کردند و با راندن‌شان از انجمن، زندگی اقتصادی‌شان را به بن‌بست می‌کشاندند؛ انجمنی که هر کدام از نقاشان بزرگ روزگار خویشند: «قرار بود دکارت هم جایی در میان ناظرانی که روی جنازه سایه انداخته‌اند، باشد؛ اما... دلیل نبودن دکارت در میان جراحان نقاشی این بود که رسما از رامبرانت تقاضا نکرده بود.» این گفتار تلویحا پرده از اهمیت رامبرانت برمی‌دارد تا آنجا که فیلسوف بزرگی چون دکارت به کسب اجازه از او مکلف بوده است. در هر حال نقاشی سارا که مخفیانه کشیده شده است، نقاشی تاثیرگذاری است که وقتی به عنوان میراث به مردی اندوهگین، مارتی دگروت می‌رسد، او امیدوار است که با سکوت یخ‌زده‌اش آرام شود.

اما روایت وقتی که به الی شیپلی، جعل‌کننده نقاشی که موضوع پایان‌نامه‌اش را زنان نقاش در مکتب هنری قرن هفدهم هلند قرار داده، می‌رسد، وجه هنری دیگری هم جز کلان‌روایت داستان‌وار کتاب رخ می‌نمایاند و آن هم اشارات گاه و بیگاه نویسنده است به اسلوب کار نقاشان قدیم یا فنون ترمیم و جعل آن نقاشی‌ها، آن هم وقتی که از او خواسته می‌شود که کپی دقیقی از نقاشی سارا دفس برای صاحب حقیقی و حقوقی‌اش بکشد: «نقاشان هلندی قرن هفده بوم‌های نقاشی را همچون کشتی‌های‌شان می‌ساختند. قدم به قدم و با دقت فراوان. سایزبندی، زمینه، طراحی اولیه، ته‌رنگ، به عمل آمدن نقاشی و جلازدن. قلم‌موهایی از موی طبیعی برای صاف کردن لایه‌ها و ترکیب فرم‌ها. بعضی از این نقاشان یک سال برای خشک شدن رنگ روغن صبر می‌کردند و سپس آن را با صمغ جلا می‌دادند.» و اطلاعاتی جالب از روند کار هنرمندی که مشغول جعل یک نقاشی کهن ا‌ست: «کشیدن نقاشی واقعی طاقت‌فرسا بود و کند پیش می‌رفت؛ رنگ‌های زرد روشن که روی شال‌گردن اسکیت‌بازها نقطه‌نقطه شده بودند، بافت عجیبی داشتند و سرانجام الی تصمیم گرفت کمی ماسه به رنگ‌های زرد روشن اضافه کند. پس از جلاهای شفاف، نقاشی را به مدت یک هفته زیر نور ماورای بنفش، سفید کرد و به مدت یک ماه آن را در کوره‌ خشک کرد. با استفاده از یک توپ پلاستیکی ترک‌هایی بر پشت ‌بوم نقاشی ایجاد کرد و از یک تفنگ آب‌پاش برای خیس کردن تصویر یا روغن جلایی که نگه داشته بود استفاده کرد.» و این همه در حالی بود که اگر راز هنرمند جعل‌کننده‌ای همچون او برملا می‌شد، حیثیت هنری‌اش بر باد می‌رفت:

«محقق هنر فمنیست برای رسیدن به شهرت، نقاشی معروف را جعل کرد.» اما راز مهم‌تر آن بود که سارا دفس نقاشی دیگری هم از منظره کشیده بوده و سال‌ها بعد کشف شده است، منظره‌ای شاید از خاکسپاری یک کودک در یک دهکده غمبار، سال‌ها پس از آنکه همسر ورشکسته رانده از انجمن نقاشانش او را ترک کرد؛«چندین عزادار از کلیسایی در بالای تپه پایین می‌آیند که پنجره‌هایش در برابر سرمای چله زمستان سیاه شده‌اند... چند روستایی روی یخ ایستاده‌اند و با دیدن تابوت کودک بی‌حرکت شده‌اند. تمام صحنه از بالا نقاشی شده است، همین زاویه است که به نقاشی حس و حال جدایی می‌دهد، نگاه کردن از منظر خدایی بی‌تفاوت.» که گویی تمام رنج زن هنرمند عاصی و اندوهگینی را بازنمایی می‌کند که تحت فشارهای قوانین سختگیرانه هنری روزگار خویش در حال فرسایش بوده و این نقاشی خبر از تولد دوباره او می‌داده است در آن اضمحلال اندوهبار و این همه در دل خرده‌روایت‌هایی عاشقانه به زیبایی به قلم دومنیک اسمیت [Dominic Smith] روایت می‌شود.

^{................} تجربه‌ی زندگی دوباره ^{...............}