لیلا رحیمی خوشبخت | دیده بان ایران


محمدحسن معیری متخلص به «رهی» ، غزلسرای خوش قریحه ایرانی است که آثار ماندگاری از خود به یادگار گذاشته است. تصنیف‌ها و ترانه هایش که با آهنگسازی‌ اسطوره‌های تکرارنشدنی موسیقی و صدای خوانندگان بی همتایی‌ همچون غلامحسین بنان و محمدرضا شجریان به عالم موسیقی عرضه شده اند، همچنان از زیباترین زمزمه‌های عاشقانه به شمار می‌روند. عشق از مضامین اصلی آثار رهی است، برخی معتقدند عشق نافرجامی که رهی در اشعارش از آن سخن می‌گوید، یکی از زنان نام آشنای عرصه سیاست بوده است.



دکتر قاسم غنی در خاطرات خود از مریم فیروز، چهره فعال حزب توده به عنوان معشوق رهی یاد می‌کند. مریم فیروز، اشرافزاده ایرانی از زنان مشهور محافل چپ در دوران پهلوی است که روزنامه‌های خارجی به او لقب «شاهزاده سرخ» را داده بودند. او دختر بزرگ عبدالحسین میرزا فرمانفرما(شاهزاده نامدار قاجار و از نوادگان عباس میرزا)، دختردایی دکتر محمد مصدق (نخست وزیر)، خواهر نصرت الدوله فیروز (وزیر مالیه رضاشاه) و همسر نورالدین کیانوری (رهبر حزب توده ایران) بود. مریم فیروز، به عنوان زنی سنت شکن با بزرگان و روشنفکرانی چون صادق هدایت، عبدالحسین نوشین، بزرگ علوی، فریدون توللی و ... در معاشرت بود. او بعد از انقلاب، چند سال از عمرش را در زندان گذراند.

مریم فیروز آزادمنش بود
پروفسور سیدحسن امین، مدیر مسئول ماهنامه حافظ که در دهه شصت با همراهی دکتر سیروس غنی، فرزند دکتر قاسم غنی کتاب «نامه‌های دکتر غنی» را به چاپ رسانده است، سالها پیش در ماهنامه خود یادداشتی را منتشر کرد که به رابطه عاشقانه مریم فیروز و رهی معیری از زبان دکتر قاسم غنی پرداخته بود. در بخشی از این یادداشتها، دکتر قاسم غنی، مریم فیروز را دختری زیبا و فتان و دلفریب که در حسن و دلبری آیتی بوده است، معرفی کرده و می‌نویسد: سواد مدرسه‌ای خوب داشت، فرانسه خوب می‌دانست، اطلاعات عمومی وسیع داشت، از هر دری حرف می‌زد. بسیار خوش صحبت و جذاب بود و البته زیبایی او هم در آن وقت که بیست و نه ساله بود، برقرار و یکی از خوشگل ترین خانم‌های تهران به شمار می‌آمد. رفیق بود، آزادمنش بود، مودب بود و آداب معاشرت را با کوچکترین دقایق مواظب بود. کتاب می‌خواند، می‌فهمید، می‌گفت، می‌پرسید.

او در ادامه یادداشتهای خود به ازدواج ناموفق مریم فیروز با سرتیپ اسفندیاری پسرحاج محتشم السطنه اسفندیاری (رییس مجلس شورای ملی) که به لحاظ سنی اختلاف فاحشی داشتند، اشاره کرده و می‌نویسد: «تصور می‌کنم در مهرماه هزاروسیصدوبیست بود، روزی مریم به من تلفن کرد و وقت ملاقات خواست و بعداز ظهر آمد به منزل من. در آنجا شرح حال خود را گفت که با شوهر خود نمی‌سازد و زندگی او سخت است. چندی قبل تفریق کرده، حاج محتشم السلطنه بین پسر و عروس خود را التیام داده ولی طولی نکشیده باز به هم زده اند و فعلا چندماه است مریم در خانه مادر خود به سر می‌برد و خیال دارد به هر شکلی هست طلاق بگیرد. من خیلی او را نصیحت کردم که حالا تو دو دختر از سرتیپ اسفندیاری داری باید وسایل التیام فراهم شود. بالاخره از تمام حقوق خود صرف نظر کرد و طلاق گرفت. در این بین در تجریش شمران در باغی که داشت و اضافه بر عمارت قدیمی، عمارت تازه سازی در آن ساخته بود، ساکن شد و تک و تنها با یک کلفت و زن باغبان و دو سه نفر نوکر در آن باغ به سر می‌برد. غالبا مرا به آنجا می‌برد. آنجا گوشه راحت من بود. عیب کار مریم این بود که جن زده و لغزنده بود. حکم جیوه سیال را داشت. به هر کسی نزدیک می‌شد، با هرکسی نشست و برخاست می‌کرد. از طرفی هم سرخوردگیهای زیاد از زندگی را داشت. با اشخاص ناراضی جامعه و واپس خورده‌ها انس می‌گرفت. مثلا به شهر نو می‌رفت که به شرح حال فواحش آشنا شود. به قول خودش به مفاسد اجتماع برخورد و دلایل فحشای آنها را بفهمد و برای اصلاح جامعه و انقلاب اجتماعی حاضرتر باشد.»

بهترین غزلیات و قطعات رهی در وصف مریم
دکتر غنی درباره آشنایی رهی و مریم فیروز مدعی شده است: «شبی در منزل مصطفی فاتح مهمان بوده، در آنجا جوانی را دعوت کرده بودند به نام بیوک معیری که شاعر است. متخلص به رهی پسرعموی معیرالممالک فعلی. این جوان در آن وقت تریاکی بوده، جوانی در حدود سی سال، خوشگل، خوش اندام، جذاب، شاعر و عاشق پیشه، تصنیف ساز، غزل سرا، گوینده خوب، موسیقی دان با دودانگ آواز خوب. آن شب مریم دلداده او می‌شود. پسر هم کذا و با هم روابط دوستانه و عاشقانه پیدا می‌کنند و بعضی از بهترین غزلیات و قطعات بیوک معیری در وصف مریم است. بیوک تحت تاثیر عشق و علاقه به مریم تریاک را ترک می‌کند، سیگارکشی را ترک می‌کند. به واقع و از روی دل عاشق دلباخته مریم می‌شود.»



دکتر غنی در ادامه درخصوص پایان این آشنایی می‌نویسد: «موقعی که مریم می‌خواهد منزل شمران خود را بسازد برادرش عبدالعزیز که مهندس ساختمان بود دکتر نورالدین کیانوری را به خواهرش معرفی می‌کند که او نقشه بکشد و سرکاردار باشد. خانم با این پسره مزخرف آشنا می‌شود و رفت و آمد می‌کند. او این مریم را تبلیغ کرد و پاک معتقد کرد. کتب مارکس و لنین و استالین به او داد. توضیح و تشریح داد. مریم افتاد توی این کتابها. کار تعصب او در این فرقه زیاد شد. مجله ای داشتند زنان به نام «ما هم در این خانه حقی داریم» که زهرا بیات اسکندری می‌نوشت. مریم در آن مقالاتی می‌نوشت و تحریک به قیام زنان می‌کرد. دائما در خانه اش همین برو بچه‌های کمونیست جمع می‌شدند. علاقه تازه اش با شور حزبی مناسبات او را با کیانوری محکم کرد. بالاخره زن دکتر کیانوری شد و با او به مسکو رفت به عنوان مطالعه در فرهنگ و وضعیت زنان روسیه و شنیدم تشریفات رسمی عروسی خود را در سر قبر لنین به جا آورده است.»

مرد شرقی و دیدگاهش در مورد زن
پروفسور امین همچنین در مطلبی دیگر در ماهنامه حافظ یادآور می‌شود: خاطرات دکتر غنی در چند جلد و خاطرات دکتر کیانوری در یک مجلد چاپ شده است اما خاطرات رهی معیری در جایی ثبت نشده است و ارتباط او را با مریم فیروز تنها از اشعار مختلف او می‌توان استنباط کرد. او مدعیست شعر:

تو ای بی بها شاخک شمعدانی
که بر زلف معشوق من جا گرفتی

مربوط به حضور مریم فیروز در یک مهمانی به سال 1321 است که در آن مجلس گل شمعدانی به گیسوی خود آویخته و رهی این شعر را برای او و در وصف او سروده است.

با انتشار یادداشتهای دست نویس دکتر قاسم غنی در ماهنامه حافظ، افسانه اسفندیاری، دختر مریم فیروز با رنجشی آشکار در نامه ای به پروفسور امین نوشت: «آیا اخلاق نشرحکم نمی‌کند که پیش از هتک حرمت از بازماندگان خاندانی که شماری از آنان درگذشته اند از درستی ادعاهای نویسنده اطمینان یابید و مثلا مادر نود ساله مرا به صرف نقلی شایعات، مورد اتهام قرار ندهید؟ زنی را که بخش اعظم عمر گذشته خود را در راه آزادی زن ایرانی از اسارتها و اهانتهای اجتماعی گذراند و امروز پس از سالهای دشوار دوری از وطن، زندان و فشارهای روحی بسیار در گوشه گیری روزگار می‌گذراند؟ شخصیت مادر من نیازی به دفاع ندارد ولی پرسش دیگر من از شما آن است که آیا خاطره نویسی شخصی هر فرد هرچند از بزرگان و مشاهیر می‌تواند عاری از حب و بغض و خالی از هر انگیزه درونی و دیدگاه ویژه باشد؟ تا بدانجا که شما آن را بی پروای آبروی رفتگان و ماندگان منتشر کنید؟»

افسانه اسفندیاری در پایان نامه خود، با اشاره به مقاله ای از دکتر احمد مهدوی دامغانی یادآور می‌شود دکتر غنی درباره سایرین از جمله محسن قراگوزلو و حسین علاء نیز قضاوتهای شخصی و غرض آلود داشته است. افسانه اسفندیاری، دکتر غنی را مرد شرقی روزگار خویش دانسته و دیدگاهش در مورد زن را روشن می‌داند!

پروفسور امین نیز به افسانه اسفندیاری پیشنهاد می‌کند تا مقاله محمدعلی جمالزاده درباره دکتر قاسم غنی را مطالعه کند. جمالزاده در مقاله مورد اشاره مدیر مسئول ماهنامه حافظ، تاکید کرده است: «ما حق نداریم به دکتر غنی ایراد بگیریم که چرا با لحن تلخی از کردار و گفتار و پندار هموطنانش سخن رانده است. وانگهی او این سخنان را برای تسکین دل خود به رشته تحریر درآورده و اگر می‌دانست روزی به صورت کتاب انتشار خواهد یافت به احتمال بسیار به طریقه دیگری به بیان ما فی الضمیر می‌پرداخت.»

جمالزاده در مقاله یاد شده دکتر غنی را به تمام معنی آدم خوب و حتی مرد خدا می‌داند که از علم و معرفت و نکته سنجی و زیباشناسی و درویش صفتی باطنی، نصیب وافی داشت.

وقتی ازدواج از یک در داخل می‌شود، عشق از در دیگر فرار می‌کند
بر اساس گزارش دیده بان ایران، سال گذشته رادیوصبا در برنامه «ماجرا» با عنوان «چرا رهی معیری هیچ‌وقت ازدواج نکرد؟» به این موضوع پرداخته است. علی رزاقی شانی نویسنده کتاب «آشنایی با رهی معیری» در گفتگو با این برنامه، اظهار داشت در تحقیقات خود متوجه شده است که رهی شکست عشقی را تجربه کرده است. همچنین در بخشی از این برنامه، گفتگویی از رهی معیری که احتمالا در سال 1339 انجام شده است، پخش شد که مجری برنامه از رهی می‌پرسد: «چرا آدم عاشق پیشه ای مثل شما که غزلهای عالی و تصنیفهای عاشقانه ساخته است، هرگز ازدواج نکرده است؟»، رهی نیز در پاسخ می‌گوید: «زندگی من با عشق و عاشقی آمیخته اما عقیده دارم وقتی ازدواج از یک در داخل می‌شود، عشق از در دیگر فرار می‌کند و به همین دلیل من همیشه عاشق بوده ام اما هرگز ازدواج نکرده ام!»



چو بینی عاشقی یاد رهی کن
رهی معیری در سال‌های آخر عمر به رادیو رفت و تصنیف‌های بی‌شماری ساخت. «خزان عشق»، «نوای نی»، «به کنارم بنشین»، «کاروان» و «شب جدایی» از ترانه‌های شنیدنی و بسیار مشهور او هستند. رهی کتابخانه‌ای داشت که آن را یک سال پیش از مرگش به مجلس شورای ملی اهدا کرد. او در ۲۴ آبان ۱۳۴۷ درگذشت و در ظهیرالدوله به خاک سپرده شد. شاعر کاروان در ۱۰ اردیبهشت ۱۲۸۸ در تهران متولد شده بود. او در بیت آخر شعری که برای سنگ مزارش سروده بود، گفته است: چو بینی عاشقی یاد رهی کن!



تصنیف کاروان | رهی معیری | غلامحسین بنان.

...
همه شب نالم چو نی
که غمی دارم؛ که غمی دارم
دل و جان بردی از ما
نشدی یارم؛ نشدی یارم
با ما بودی، بی‌ما رفتی
چون بوی گل به کجا رفتی؟
تنها ماندم، تنها رفتی
چون کاروان رَوَد؛ فغانم از زمین، بر آسمان رسد
دور از یارم؛ خون می‌بارم
فتادم از پا؛ به ناتوانی
اسیر عشقم، چنان که دانی
رهایی از غم، نمی‌توانم
تو چاره‌ای کن، که می‌توانی
گر ز دل بر‌آرم آهی
آتش از دلم ریزد
چون ستاره از مژگانم
اشک آتشین ریزد
چون کاروان رود؛ فغانم از زمین، بر آسمان رسد
دور از یارم؛ خون می‌بارم
نه حریفی تا با او غم دل گویم
نه امیدی در خاطر، که تو را جویم
ای شادی جان، سرو روان، کز بر ما رفتی
از محفل ما، چون دل ما سوی کجا رفتی؟
تنها ماندم، تنها رفتی
به کجایی غمگسار من، فغان زار من بشنو و باز آ، باز آ
از صبا حکایتی ز روزگار من بشنود باز آ
باز آ، سوی رهی
چون روشنی از دیده ما رفتی
با خاطره باد صبا رفتی
تنها ماندم تنها رفتی...