خداوندان دست‌چپ | اعتماد


«چشم‌هایم داغ شده‌اند.» این اولین جمله رمان «چپ‌دست‌ها»ست و گویا از تکرار حرف «چ» در دو تعبیر «چپ‌دست‌ها» و «چشم‌هایم»، باید به وجود رابطه‌ای در این میان پی‌برد: چشم‌هایی که داغ شده‌اند، می‌خواهند به خوابی آرام بروند؛ حتی صاحب چشم، با انگشت شست فشارشان می‌دهد تا زودتر بخوابند، اما ناگهان صدای هولناک و خش‌دار زنگ هشدار می‌پیچد توی آسایشگاهِ سربازانی که مراقب «چپ‌دست‌ها» هستند.

چپ دستها یونس عزیزی چپ دست ها

«چپ‌دست‌ها»، «اصحاب الشِمال» را به ذهن تداعی می‌کند که در ترجمه طبری از قرآن مجید به «خداوندان دست‌چپ» برگردان شده است، دارندگان و صاحبان چپ، کسانی که اهل چپ هستند، نامه‌ اعمال‌شان به دست چپ‌شان داده می‌شود، اهل دوزخ. بر این پایه، چشم‌های داغ‌شده از بی‌خوابی مراقب دوزخیان‌اند؛ دوزخی دنیایی به نام زندان.

هیچ علاقه‌ای ندارم بین رمان «چپ‌دست‌ها» و اتفاقاتی که اخیرا با هک ‌شدن دوربین‌های زندانی به بیرون درز کرده، ارتباطی به وجود بیاورم؛ اما گویا یافتن نقاط اشتراک و وجوه شباهت‌ها میان چیزهاست که دنیا را برای ما قابل فهم‌تر می‌کند.
رمان یونس عزیزی را که بعد از مدت‌ها دوباره دست گرفتم، این‌بار در همان صفحه نخست با تصویر سربازانی روبه‌رو شدم که شوک برقی، باتوم، اسپری و دستبند برمی‌دارند و کلاه‌کاسکت روی سر می‌گذارند تا در جمله‌هایی کوتاه و تند و سریع، پوتین‌های‌شان از آب چاله کف حیاط زندان خیس شود و پله‌ها را چندتا یکی بالا بروند و روی آخرین پله سُر بخورند و بالاخره به اتاق دژبانی برسند و بشنوند که: «بند سه خودزنی شده.»

این سربازها را پیش از این می‌شناختم؛ این تصویر را پیش از این دیده بودم؛ پیش از این کتاب یونس را خوانده بودم؛ اما این‌بار چیزی می‌خواندم غیر از کلماتی که پیش از این خوانده‌ام.

اتفاقات پیرامونی برای خواننده، تجربه‌های شخصی او و اطلاعاتی که پیدا کرده و می‌کند، متن را به شکل‌‌هایی متنوع درمی‌آورد. این است که شکلی که این‌بار از کلمات کتابِ یونس، در ذهنم پدید آمده، با شکل پیشین متفاوت است. پیش از این درباره صفحات نخست رمان «چپ‌دست‌ها»، گوشه‌ای نوشته بودم: «داستان با تعلیق قابل قبولی شروع می‌شود و ریتم داستان متناسب با حوادث تند و تیز است.» این‌بار اما اصلا تعلیق به چشمم نیامد. این‌بار موقعیت برایم جذاب شد، موقعیتی که می‌تواند بسترساز شخصیت باشد؛ شخصیت‌هایی که یک بار در فیلم‌های درزکرده از آن زندان از دور دیدم‌شان و حالا جلوی چشمم در کلمات کتابِ یونس زندگی می‌کنند. این‌بار برای خواندن کتاب شوق بیشتری دارم؛ دانستنِ کیستی آدم‌ها و چیستی موقعیت‌ها از دانستنِ اینکه بعد از این چه خواهد شد، برایم بسیار جذاب‌تر است. حوادث رمان درباره زندان شهید کریمی است؛ زندانی مانند بسیاری از زندان‌ها با زندانیان و سربازان و نگهبانانی مانند بسیاری دیگر. در چنین اماکنی چه می‌گذرد؟ سربازهایی که به‌رغم سن کم‌‌شان خدمت پرچم را در جایی شبیه این می‌گذرانند، چه حال و روزی دارند؟ و رابطه این سربازان و آن زندانیان چگونه است؟

آصف عباسی، راوی داستان یونس عزیزی است که شخصیت اصلی داستان هم هست و ما نام او را در فصل دوم می‌فهمیم بعد آنکه خود را «آدمِ نتوانستن، آدمِ نشدن، آدمِ محال» معرفی می‌کند، بعد از آنکه از حک بودن اسمش روی لباس فرم آبی‌اش می‌نالد، بعد از آنکه می‌خواهد اتیکت دوخته ‌شده روی لباس را جدا کند و به مخاطب فرضی خود می‌گوید که: «نمی‌خواهم کسی بدون حتی یک روز رفاقت، آصف صدایم بزند. نمی‌خواهم کسی بگوید سرکار عباسی!»

کار هر روز آصف عباسی که گاهی وسوسه می‌شود برای همیشه شر خودش را کم کند، این است که پرونده‌ زندانی‌های بند سه را برای مددکارِ بند آماده کند. عصرها و شب‌ها هم می‌رود برای پست‌ دادن. چهار ساعت استراحت، چهار ساعت پست.

او از زندانی روایت می‌کند که در آن مددکار بند سه تمام کارها را بین چند زندانی تقسیم کرده و با خیال راحت پاهایش را روی هم می‌گذارد و علاوه بر زندانی‌ها از سرباز صفر آبی‌پوشی به نام آصف عباسی بیگاری می‌کشد؛ زندانی که بیلان کاری روحانی آن حاج آقای تهرانی عبارت است از: تعداد دفعات پخش اذان در ماه و تعداد زندانی‌هایی که در نماز جماعت شرکت می‌کنند.

خواهر کوچک آصف مبتلا به سرطان است و همین به گره اصلی داستان بدل می‌شود. گرهی که پیش می‌رود و پیچیده و کور شده و زندگی آصف را بیش از پیش به منجلاب می‌کشاند.

من پیش از این درباره ایده داستان یونس عزیزی گوشه‌ای نوشته بودم: «ناظر به مکافات اعمال است و اینکه انسان در سختی‌ها و گرفتاری‌های گوناگون نیز نباید مرتکب خطا شود» اما امروز به گمانم داستان «چپ‌دست‌ها» ناظر به دوزخی دنیایی است. از موقعیت حرف می‌زند، نه از مضمونی شناخته شده و تکراری. از زندانی می‌گوید که در عین تنگی تا کوچه و خیابان و خانه‌ها امتداد پیدا کرده است و انسانی که در میان خداوندان دست‌چپ، جا گرفته و به‌تدریج از آنان خواهد شد. انسانی که به توهم رهایی یا از سر استیصال مرتکب هر عملی می‌شود؛ هر عملی که وقتی تصویر آن درز می‌کند، از دور مشمئزکننده است و غیر قابل قبول؛ اما از نزدیک و کنار مرتکبین که ایستاده باشی، می‌فهمی که موقعیت آلوده، موقعیتی که به سامانش نمی‌رسند، موقعیتی نکبتی که هر چه پیش می‌رویم بر نکبتش اضافه می‌شود، موقعیتی این‌چنینی تا چه میزان می‌تواند ناگزیر از ارتکاب چنان اعمالی باشد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...
تراژدی روایت انسان‌هایی است که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، اما داستان همه‌ی آنهایی که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، تراژیک به نظر نمی‌آید... امکان دست نیافتن به خواسته‌هامان را همیشه چونان سایه‌ای، پشت سر خویش داریم... محرومیت ما را به تصور و خیال وا می‌دارد و ما بیشتر از آن که در مورد تجربیاتی که داشته‌ایم بدانیم از تجربیات نداشته‌ی خود می‌دانیم... دانای کل بودن، دشمن و تباه‌کننده‌ی رضایتمندی است ...