مردی که دورانش تمام شده | الف


فیلیپ کلودل [Philippe Claudel] نویسنده و کارگردان فرانسوی متولد 1962، برنده‌ی جایزه‌ی بفتا به خاطر فیلم «من تو را خیلی دوست داشتم» در سال 2009 است. او در کارنامه‌ی داستان‌نویسی خود، رمان‌های تحسین‌شده‌ای همچون «چند صد بار تأسف» و «روح‌های خاکستری» را دارد. او در فیلم‌هایش رویکردی روانشناختی به روابط انسانی داشته و در رمان‌هایش نگاهی فلسفی و جامعه‌شناختی به شخصیت‌پردازی را در پیش گرفته است. او در نمایشنامه‌نویسی نیز از منظری منتقدانه به مسائل سیاسی روز می‌نگرد و می‌کوشد در آینه‌ی روابط شخصی آدم‌ها، خلأهای سیاسی جامعه‌اش را منعکس کند. «توافق‌نامه» [Compromis] یکی از تأمل‌برانگیزترین نمایش‌نامه‌های او با چنین دیدگاهی است.

 فیلیپ کلودل [Philippe Claudel] توافق‌نامه» [Compromis]

دو دوست که سی‌وچهار سال از رفاقت‌شان می‌گذرد در خانه‌ای که یکی از آن‌ها قصد فروشش را دارد و منتظر مشتری است، به هم می‌رسند. قصه با گفت‌وگوی آن‌ها درباره‌ی مناظره‌ی انتخابات ریاست جمهوری فرانسه میان فرانسوا میتران و والری ژیسکاردستن در سال 1981 آغاز می‌شود. در این مناظره جملاتی میان دو رقیب ردوبدل می‌شود که نقل محافل می‌شود. به‌ویژه که آن‌ها از دوره‌ی قبلی انتخابات هم چنین سابقه‌ای از مبارزه‌ی تندوتیز و پر از هجو کلامی داشته‌اند. ژیسکاردستن در دوره‌ی قبلی به میتران گفته که او مردی است که دورانش گذشته. در دوره‌ی حاضر این میتران است که ژیسکاردستن را مردی خطاب می‌کند که دورانی ندارد. این رجزخوانی به مذاق سوسیالیست‌ها خوش آمده و دهان به دهان می‌چرخد. دو دوست نمایش‌نامه‌ی «توافق‌نامه» هم با گرایش‌های سوسیالیستی‌ای که دارند از این شعار استقبال می‌کنند و در مباحثه‌هایشان این جمله را نشان‌دهنده‌ی پایان دوره‌ی راست‌گرایان افراطی‌ای همچون ژیسکاردستن می‌دانند.

رفقای سی‌واندی ساله که یکی مارتین نام دارد و مردی معقول‌تر و آرام‌تر از دنی است که پر شروشور و اندکی دمدمی‌مزاج است، با بحث درباره‌ی انتخابات پیش رو مکالمه‌ی خود را آغاز می‌کنند و بعد به موضوع فروش خانه می‌رسند. خانه تقریبا خالی از وسایل و به نظر کهنه و نیازمند تعمیرات اساسی می‌آید. دنی سعی دارد این خانه را به بالاترین قیمت ممکن و با پنهان کردن ضعف‌های بزرگش بفروشد. مارتین سر همین مسأله با او مشکل پیدا می‌کند. از نظر او به‌هیچ‌وجه کار دنی با اخلاقیاتی که همیشه از آن دم زده، جور درنمی‌آید. دنی می‌کوشد کارش را با وجود سابقه‌ی غیراخلاقی‌ای که خودِ مشتری دارد، توجیه کند. او مشتری خانه را محققی در زمینه‌ی سلاح‌های ناتوان‌کننده‌ی جنگی که به‌تازگی ابرقدرت‌ها بر داشتن آن‌ها تأکید دارند، معرفی کند. از نگاه او همچو آدمی یک جنایتکار جنگی بزرگ است که به اعمال تروریستی کشورهای قدرتمند جهان مشروعیت می‌بخشد. او تا حدودی مارتین را دراین‌باره قانع و با خود همراه می‌کند. اما بحث‌های اخلاقی آن‌ها به همین‌جا ختم نمی‌شود و کل دایره‌ی زندگی حرفه‌ای، شخصی و اجتماعی‌شان را در برمی‌گیرد.

در خلال بحث‌های فلسفی و اجتماعی آن‌ها و دعواهایی که گاه میان‌شان شدت می‌گیرد، دو دوست قدیمی خود را بی‌پرده‌تر و صریح‌تر پیش روی مخاطب به نمایش می‌گذارند. مارتین نویسنده‌ای است که به نظر می‌رسد در بحران‌های فلسفی خود گرفتار است. اما به اندازه‌ی دنی گرفتار استیصال و اضطراب نیست. دنی که به‌تازگی هم از همسرش جداشده و هم در مسیر حرفه‌ای بازیگری‌اش شکست‌های بزرگی را تجربه کرده، خشمی افسارگسیخته را در خود تجربه می‌کند که جز با خشونت به اشکال مختلف تسلی پیدا نمی‌کند. تمایل او به فریب مشتری خانه‌اش هم از همین خشم نشأت گرفته است.

در سطح بالاتری او به جنگ‌ها و انقلاب‌هایی که کشورش در سه قرن گذشته تجربه کرده اشاره می‌کند و خشونت را از ملزومات برخورد منطقی و اخلاقی با حاکمیت و اصولاً هر فرد اقتدارگرایی می‌داند. مارتین می‌کوشد جنبه‌های روشنی از تاریخ فرانسه را به او نشان دهد، اما دنی در برابر او مقاومت می‌کند. از منظر او انسان‌ها جز به سوء استفاده از یکدیگر و در خوش‌بینانه‌ترین حالت، جز به معامله کردن و سودجویی به چیزی نمی‌توانند بیاندیشند. او به زن‌اش اشاره می‌کند که پس از یک زندگی مشترک طولانی با خودخواهی و وسواس‌اش نظام خانواده را به هم ریخته و از او جدا شده‌ است. گفت‌وگوی دو دوست با اشارات تاریخی و ادبی و شوخی‌های پر از هجو و کنایه همراه است که به موضوع بحث‌شان رنگ و جذابیتی مضاعف می‌بخشد.

اما آن‌چه نمایش‌نامه‌ی «توافق‌نامه» را برای بارها خواندنی و تأمل‌برانگیز می‌کند، تمثیلی است که در پس آن نهفته است. تمثیلی از دو سیاست‌مدار قدرتمند عصر که در پشت شخصیت برجسته‌ای که به نمایش گذاشته‌اند، انسانی متزلزل و پر از تردید و ترس پنهان شده است. انسانی خودشیفته که همیشه برای توجیه سیاه‌کاری‌های خود استدلال‌های فلسفی و جامعه‌شناختی را به‌میان می‌کشد و همواره به سلاح فرافکنی مسلح است تا تمامی ضعف‌هایش را به دیگری نسبت دهد. انسانی مضطرب که تنها با متهم کردن دیگران آتش التهابش اندکی فروکش می‌کند. اما این آتشفشان اضطراب به این‌راحتی فرو نمی‌نشیند. بدیهی است که موقعیت‌های بحرانی به آن دامن می‌زند و چنین انسانی همیشه در دریای تشویش خود غرق است.

هنر فیلیپ کلودل بیرون کشیدن همین آتشفشان و به نمایش گذاشتن‌اش در معرض دید انسان‌هاست. نمایش‌نامه‌های او مرز زمان و جغرافیا را درمی‌نوردند و قابلیت تعمیم به موقعیت‌های مختلف مکانی و تاریخی دارند.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...