نقد بازار جهان بنگر و آزار جهان | اعتماد


«سینمای آزار» کتابی است که اگر بخواهیم در یک جمله آن را توصیف کنیم، باید «راهنمایی برای فهم پیدا و پنهان سینمای هانکه» بخوانیمش. کتابی برای «عشق هانکه‌های» ایرانی! به‌ چاپ دوم رسیدن کتاب در بازه زمانی‌ای بسیار کوتاه نشان‌دهنده استقبال خوب خواننده از این کتاب است. میشاییل هانکه فیلمساز برجسته آلمانی برنده دو نخل طلای جشنواره کن است. دو جایزه‌ای که او به خاطر دو فیلم تحسین برانگیز متاخرش، روبان سفید (۲۰۰۹) و عشق (۲۰۱۲) از آن خود کرد. فیلمسازی که لحن تلخ و شکل تکینه به تصویر کشیدن اشکال متفاوت خشونت در آثارش، از او چهره‌ای مهم و قابل تامل در دنیای سینما ساخته است‌ و همین دلیل موجهی است برای ضرورت نوشتن - و البته خواندن - کتابی درباره جهان ذهنی و سینمای او؛ کاری که سعید عقیقی، که دست کم او را با دو فیلم‌‌نامه چشمگیر و به یاد ماندنی «هفت پرده» و «شب‌های روشن» در خاطر داریم، به نحوی درست و دقیق انجام داده است.

سینمای آزار  سعید عقیقی

عقیقی که پیشتر با نقدنوشته‌هایش نشان داده بود منتقدی با سواد و خوش ذوق است در «سینمای آزار» بدون اینکه در دام بیان حرف‌های ذوقی و «فرنچ تئوری» بازی‌های بی‌سرانجام - که خود یکی از منتقدانش است- بیفتد، تحلیلی منطقی، متین و روشن از سینمای هانکه به دست داده است. سینمای آزار کتابی است که هرچند به وضوح نشان‌دهنده علاقه مولفش به هانکه است، اما با فاصله‌گیری منتقدانه از متن، توانسته است درکی فلسفی، روانشناختی، ارتباطی، جامعه‌شناسانه و در یک کلام «چند جانبه» از سینمای هانکه به دست دهد.

کتاب مشتمل بر یک پیش‌گفتار و سه بخش است. بخش اول که عنوان «دنیای هانکه» را بر خود دارد در چهل‌وچهار صفحه شروعی مناسب برای ورود به دنیای ذهنی و جهان‌بینی هانکه است. عقیقی در بخش اول به خوبی رئوس بحثش را پی می‌ریزد و برای خواننده معلوم می‌کند که وقتی از سینمای هانکه - که تعبیر آزار را در وصفش برگزیده- می‌نویسد، از چه حرف می‌زند. عقیقی در این بخش بنیان‌های فلسفی‌روانشناختی اندیشه هانکه را می‌کاود و نشان می‌دهد که چگونه سویه‌هایی از ایده‌آلیسم آلمانی فیشته و اگزیستانسیالیسم سارتری ریشه‌دار در هگل و مارکسیسم غیر راست‌کیش ِ بنیامینی-آدورنویی و حتی رمانتیسیسم ادبی گوته-شلری در هانکه گرد هم آمده است‌؛ و البته فهم رفتارگرایانه هانکه از عمل آدمی که می‌توان ردّ آن را در مکتب روانشناسانه «رفتارگرایی» پی گرفت. نویسنده در این بخش با واسازی اجزای برسازنده آثار هانکه صورت‌بندی‌ای از همنشینی فرم و محتوا در سینمای هانکه ارایه می‌دهد که «فهم عامه» می‌تواند بر درستی آن صحه بگذارد. عقیقی با پرهیز از مغلق‌گویی سعی کرده است حتی المقدور راهی برای «فهم درست» هانکه بگشاید. هر چند که شاید تنها ایرادی که بتوان بر این منظومه وارد کرد، آوردن گوشه‌هایی از فیلم‌های هانکه است که شاید به یاد آوردن همه‌شان برای خواننده چندان آسان نباشد یا دست کم باعث پرش ذهنی او حین خواندن کتاب شود؛ ایرادی که به نظر می‌رسد راه گریزی از آن نباشد.

بخش دوم کتاب شرح پر‌جزییات‌تری است از تک‌تک فیلم‌های هانکه؛ شرحی که البته طرح کلی‌اش در همان بخش اول ریخته شده و حال خواننده این امکان را می‌یابد که بر کلیات پیش‌خوانده‌اش، تامل بیشتری کند. در این بخش، قسمت مربوط به فیلم «بازی‌های مفرح» با «عنوان راه فراری نیست!»، از بهترین‌های کتاب است. بخشی که در آن نویسنده با بهره‌جستن از نقد آدورنویی، از ‌نقدش بر «خشونت کاریکاتوری» موجود در سینمای تارانتینو پرده برمی‌دارد و در اقناع خواننده به اینکه خشونت در آثار هانکه نسبت به سینمای هالیوود به شکل محسوسی کیفتی دیگرگون دارد، موفق عمل می‌کند. بخش سوم کتاب هم تصاویری برگزیده از سکانس‌هایی از آثار هانکه است؛ تصاویری که قرار است سبک بصری ویژه هانکه را با «بهره‌گیری از قاب در قاب هاب سینمای مدرن از یک سو و ایجاد وضعیت عاطفی‌ای کاملا متفاوت با استادان نیم قرن پیش» سینما را در پیش چشم خواننده قرار دهد.

آنچه مشخص است انتشار کتاب «سینمای آزار» به عنوان اثری تالیفی - نه ترجمه - در فضای فکری جامعه سینمایی ما امری مبارک است؛ اتفاقی که استقبال خوب مخاطبان جدی سینما از کتاب، نیاز به تکرار آن را بدیهی جلوه می‌دهد. سعید عقیقی در تحلیل فیلم «بازی‌های مفرح»، که شاید آزاردهنده‌ترین فیلم هانکه باشد، به چند نکته اساسی اشاره می‌کند: اول اینکه، دو جوان سادیست این فیلم، «صرفاً در حال پس دادن درس‌هایی‌اند که رسانه بطور مداوم به آنها آموخته است. یاد گرفته‌اند با ادب و قساوتی توأمان، و با خونسردی ویران‌کننده‌ای که تنها در فیلم هانکه به چنین تجسم و نتیجه‌گیری‌ای می‌رسد، قانون‌شان را که تفریح با زندگی دیگران است، به اجرا بگذارند»؛ دوم اینکه، در سینما به خصوص در فیلم‌های هالیوودی، «عادت تماشاگر این است که قربانیان، با وجود دادن تلفاتی چند، راه فرار را می‌یابند و در لحظه آخر بر مهاجمان سادیست و روان‌پریش چیره می‌شوند. برتری قرارداد سینمایی بر واقعیت روزمره در این فیلم‌ها، نجات دایمی قربانیان است؛ بشارت مجازی‌ای که هالیوود برای پالایش روحی بینندگانش لازم می‌داند. اما در فیلم هانکه، این هاله مقدس نجات‌بخش از دور سر قربانیان بخت‌برگشته محو شده و فیلم‌نامه برای ایجاد امیدواری در بینندگان لذت‌برنده از دست‌وپا زدن پدر ناامید، مادر بی‌گناه و فرزند معصوم خانواده و به دست آوردن دل آنها با پیروزی خیر بر شر در پایان، هیچ تدارکی ندیده است. در فیلم‌نامه هانکه، تمام راه‌ها بسته است» و به همین دلیل، فیلم «بازی‌های مفرح» این سوال را برای بینندگانش ایجاد می‌کند که «چطور می‌شود از شر این دنیا خلاص شد؟ پاسخ فیلم روشن و بی‌انعطاف است؛ راهی وجود ندارد.»

بنابراین سینمای هانکه را، علاوه بر خصلت آزار‌دهنده‌اش، باید سینمایی نهیلیستی دانست که پوچی اندوهبار و حیرت‌انگیز جهان را - البته از منظر هانکه – ترسیم می‌کند. شاید حتی بتوان گفت که ترسیم این پوچی، سرمنشأ آزار در سینمای هانکه است؛ چه اگر جهان – از منظر هانکه – چنین عبث و بیهوده نبود، این همه آزارآلوده نیز نبود. در واقع هانکه جهان پر زرق و برق کنونی را بازار مکاره بی‌سود و بیهوده‌ای‌ می‌داند و شاید نگاه وی نسبت به دنیای انسان متجدد امروزی، به یک معنا، در این مصرع حافظ به خوبی بیان شده است: نقد بازار جهان بنگر و آزار جهان/‌گر شما را نه بس این سود و زیان ما را بس.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...
تراژدی روایت انسان‌هایی است که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، اما داستان همه‌ی آنهایی که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، تراژیک به نظر نمی‌آید... امکان دست نیافتن به خواسته‌هامان را همیشه چونان سایه‌ای، پشت سر خویش داریم... محرومیت ما را به تصور و خیال وا می‌دارد و ما بیشتر از آن که در مورد تجربیاتی که داشته‌ایم بدانیم از تجربیات نداشته‌ی خود می‌دانیم... دانای کل بودن، دشمن و تباه‌کننده‌ی رضایتمندی است ...