نشست‌ بررسی و نقد کتاب «چالش‌های تاریخ‌ورزی در ایران امروز» با همکاری پژوهشکده تاریخ اسلام و انجمن ایرانی تاریخ شنبه 20 خردادماه 1402 برگزار شد. در این نشست دکتر علیرضا ملایی‌توانی، مؤلف کتاب، دکتر ابراهیم موسی‌پور بشلی، پژوهشگر تاریخ اجتماعی و دکتر عباس قدیمی قیداری، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز سخنرانی کردند.



به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، علیرضا ملایی توانی، مؤلف کتاب «چالش‌های تاریخ‌ورزی در ایران امروز» در ابتدای این نشست گفت: درباره فلسفه نوشتن و ملحقات این کتاب باید بگویم همه کسانی که به کار تاریخ‌ورزی مشغول هستند، این پرسش برایشان مطرح است که ما چرا تاریخ می‌خوانیم و این رشته چه چالش‌هایی دارد؟

وی با اشاره به واژه تاریخ‌ورزی بیان کرد: در تاریخ‌ورزی همه کارهایی که در آموزش تاریخ، تدریس و فعالیت‌های تاریخی و همه گونه‌های متعددی که متصور است پیرامون تاریخ شکل بگیرد، مدنظر است. می‌توانستم از واژه تاریخ‌نگاران، تاریخ‌پژوهان، تاریخ‌گران و... استفاده کنم اما من از واژه تاریخ‌ورزی استفاده کردم. چرا تاریخ‌ورزی می‌کنیم؟ چرا از بین این همه رشته وارد این رشته شدیم؟ من از ابتدا که وارد این رشته شدم با این پرسش‌ها روبه‌رو بودم و دیگران نیز از من می‌پرسیدند که هدفم از تحصیل در این رشته چیست؟ این کتاب پاسخی به این‌گونه پرسش‌هاست.

مؤلف کتاب «چالش‌های تاریخ‌ورزی در ایران امروز» افزود: وقتی به علوم انسانی نگاه می‌کنیم، این خلأ وجود دارد که در هیچ یک از رشته‌ها به عنوان یک موضوع مورد مطالعه هرگز مطرح نبود. من در دوران متمادی که به کار تاریخ‌ورزی مشغول بودم هرگز به کسانی برخورد نکردم که در مورد این موضوع بیندیشند، مگر در یک دهه اخیر که با مسائل اجتماعی در ایران روبه‌رو شدیم. اخیرا افرادی به این موضوع می‌اندیشند، ما به این موضوع نیندیشیدیم و خلأ بزرگی است که همه تاریخ‌دانان با آن روبه‌رو هستند. نه در بین دانشجویان و نه در بین نخبگان چنین بحث‌هایی مطرح نبود که ما به خود رشته بیندیشیم.

علیرضا ملایی توانی در ادامه گفت: این کتاب به نگاه علمی‌تری می‌پردازد که ما در رشته تاریخ با آن روبه‌رو هستیم و مقدمه‌ای بر چالش‌های تاریخ‌ورزی در ایران است. چالش‌هایی وجود دارد که هر کدام می‌تواند مقدمه‌ای باشد. یک نوع مقدمه‌شناسی و چالش‌شناسی است و برانگیختن تاریخ‌دانان که در مورد چیستی ظرفیت‌ها، قوت‌ها و مسئله‌هایی که با آن روبه‌رو است، فکر کنند. بخشی از این چالش‌ها، چالش‌های برون رشته‌ای است و ما در بستر و متن و زمینه آن قرار داریم. انتظارات دستگاه قدرت گفتمان‌های تاریخ‌نگاری رسمی و همچنین فقدان آزادی‌های بیان و کلمه است. ایجاد نوعی رهایی بخشی و تحرک در فضای فکری به طور طبیعی در رشته تاریخ خودش را نشان می‌دهد.

وی افزود: تاریخ تحولات سرنوشت‌ساز بشر است و همه آنچه که در گذشته یک تمدن رخ داده و تا امروز ادامه دارد. آزادی‌های آکادمیک یا فقدان آزادی‌های آکادمیک کسب و کار و بیکاری یا اشتغال دانش‌آموختگان شیوه‌های آموزش و پژوهش رشته تاریخ در ایران، نوع روش‌شناسی که اساتید به دانشجویان می‌آموزند و اساسا رشته تاریخ وضعیت مطلوبی دارد یا ندارد؟ چه نوع مشکلاتی آن را درگیر کرده است و چگونه می‌توان از آن رهایی پیدا کرد؟ این‌گونه بحث‌ها در این کتاب مطرح شده است. از بحث زمینه‌های اجتماعی وارد شدم و وارد بحث‌های دیگر شدم. برخورد نقادانه که اسیر گذشته زیانبار نشویم و راهی پیدا کنیم برای رهایی از چالش‌ها. چه نوع استفاده‌ها و سوء‌استفاده‌هایی از تاریخ صورت می‌گیرد و تاریخ‌ورزان دستخوش چه بحران‌هایی هستند و چگونه می‌توان آن را مطرح کرد؟ این کتاب در یازده فصل در سال 1400 منتشر شده اما به خوبی توزیع نشده است.

گفتمان‌های غالب حکومت‌ها یک گفتمان تاریخی را دنبال می‌کند
در ادامه این نشست ابراهیم موسی‌پور بشلی، پژوهشگر تاریخ اجتماعی گفت: کتاب «چالش‌های تاریخ‌ورزی در ایران امروز» در واقع عنوان‌های جداگانه دارد، همانند یک شبکه که همبستگی دارد. این کتاب موضوعات مهم و متنوعی را دربردارد و جا دارد دیدگاه‌های متنوع مطرح شود. نویسنده مجموعه مطالعات خویش را در این کتاب گردآوری کرده است. تم محوری این کار برای هر مخاطبی آسان نیست، مگر اینکه با شبکه فکری و پژوهشی مخاطب آشنایی داشته باشد.

وی افزود: اصطلاح تاریخ‌ورزی یا دین‌ورزی یا بهداشت‌ورزی مصطلح بوده و در زبان فارسی کمتر استفاده شده است. کنشگری در حوزه تاریخ اعم از اینکه مطالعه و کار کنند. من اینجا تاریخی کردن و تاریخی سازی را به معنی توضیح و تبیین تاریخی موضوعات در نظر می‌گیرم. این کتاب به طور دقیق به مطالعه رشته تاریخ و پاره‌ای موضوعات در محیط اجتماعی و سیاسی و... می‌پردازد. چالش اصلی کار تاریخی و تاریخ‌ورزی در ایران و چالش اصلی مورخ در ایران در حوزه تاریخ و... با حکومت‌هاست. فصل نخست این کتاب در مورد آزادی آکادمیک به طور کلی صحبت می‌کند، حرف‌های خیلی مهمی است و به طورکلی برای تمام رشته‌های علوم انسانی صدق می‌کند.

این پژوهشگر تاریخ اجتماعی به طرح پرسش پرداخت و بیان کرد: اگر از قدیم فاکتور بگیریم، پرسش این است مگر غیر از این هم می‌تواند باشد؟ مگر ما می‌توانیم تصور کنیم که در یک دوره تاریخی، تاریخ‌ورزی فارغ از چالش با حکومت‌ امکانپذیر باشد؟ اگر بخواهیم در حوزه نقد قرار بگیریم باید نویسنده کتاب «چالش‌های تاریخ‌ورزی در ایران» به این پرسش پاسخ بدهد. آیا گونه دیگری می‌شناسد؟ اگر می‌شناسد به چه نحوی؟

در ادامه این نشست علیرضا ملائی توانی در پاسخ به پرسش فوق گفت: برای بحث کردن در این مورد بخش عمده آن به حاکمیت برمی‌گردد. از سال 1313 یعنی زمان تأسیس رشته تاریخ و جغرافیا جنبه‌های متفاوتی دیده شد. در یک حکومت سکولار مسائل ممنوعه تاریخ معنای دیگری پیدا می‌کند. وقتی وارد فضای دینی می‌شود شما علاوه بر آن وارد پیچیدگی‌های بیشتری می‌شوید و تا زمانی که یک فضای دموکراتیک نداشته باشید، امکان شناخت تاریخی سخت و ناممکن می‌شود. در فضاهایی که آزادی‌های مدنی و دموکراتیک وجود دارد، طرح ایده‌ها در مورد قالب‌های متصلب شکل گرفته و از نظر رسمی بیشتر و بیشتر می‌شود.

وی افزود: عمدتا در ایران شرایط به این گونه بوده و چالش‌ها همواره وجود داشته است. این‌طور نیست که کل دانش و تاریخ‌پژوهان را احاطه کند اما به طور عمده وجود دارد. در سال‌های 1320 تا 1332 درباره تاریخ‌ورزی آزادی نسبی وجود داشت. نمی‌توان گفت همه مشکلات تاریخ‌ورزان مرتفع شده است. این موضوع چالش دورویه دارد که یک بخش به فضا و بخشی دیگر به توان و ظرفیت تاریخ‌ورزان و عاملان رشته تاریخ برمی‌گردد که تا چه حد با پیشرفت‌های جهانی این روش آشنایی دارند و می‌توانند از فضا استفاده کنند.

در ادامه ابراهیم موسی‌پور بشلی گفت: من گمان می‌کنم از دو محور می‌توان به این نزدیک شد. تاریخ مقدس و تاریخ حکومتی دو اصطلاحی است که باید در مورد آن سخن بگوییم. در تمام ادیان تاریخ دارند بی‌آنکه قصد آن بوده باشد که تاریخ آن دین را درست تعریف کنند. به این صورت شکل گرفته است که متون اولیه تاریخی شامل روایت‌های تاریخی است. زردشت پدر و مادرش چه کسانی بودند، او چگونه به دنیا آمد و... در ادیان دیگر مانند یهود و مسیحیت هم همین‌گونه است. حتی پیروان ادیان باید به این بحث‌های تاریخی باور داشته باشند و جزئی از دین است.

وی افزود: وقتی مورخ با ابزارها و روش‌ها به معنی مدرن کلمه روبه‌رو می‌شود، مشخصا یک روایت تاریخی مقدس را داریم و آنچه که در رشته‌های مختلف تاریخ در دانشگاه‌های امروز تدریس می‌شود را تعیین می‌کند. گاهی دگرگونه دیدن و دگرگونه گفتن را می‌توان تجربه کرد. گفتمان‌های غالب حکومت‌ها یک گفتمان تاریخی را دنبال می‌کند. مدل تاریخی آمریکایی قابل شناسایی و قابل تعریف است و خارج شدن از آنها چالش‌برانگیز است.

ابراهیم موسی‌پور بشلی بیان کرد: همه حکومت‌ها با اهداف مختلف نیازهایی دارند که می‌خواهند آن نیازها را پوشش بدهند. حکومت‌ها تلاش می‌کنند انگاره‌های ذهنی مردم تحت حاکمیت خودشان را به نفع خودشان شکل بدهند. قدرت اصلی حکومت در دنیا آموزش و پرورش است. برخی شاخصه‌هایی هم دارند. آیا امکان این وجود دارد که حکومتی اقتداری نباشد، آیا آزادی آکادمیک یک تخیل است؟ ذهنیت عمومی و اجتماعی به گونه‌ای است که مورخان نمی‌توانند آزادانه به کشف و بیان حقیقت بپردازند.

جایگاه تاریخ در جامعه ما نیاز به بازنگری دارد
در ادامه این نشست عباس قدیمی قیداری، عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز گفت: درباره کتاب «چالش‌های تاریخ‌ورزی در ایران امروز» به گمانم یکی از سرفصل‌های چالش تاریخ در ایران اهداف آموزش تاریخ مهارت‌های پژوهشی و روش‌های آموزش تاریخ در این کتاب مطرح شده و چند موضوع هم در پایان کتاب آمده است. این کتاب بحث‌های خواندنی دارد که لازم است در جامعه علمی بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.

وی افزود: واقعیت این است که دانش تاریخ همواره برای دولت‌ها و ملت‌ها یک مسئله بوده است. حتی در دوران مدرن به هیچ دانشی این حساسیت را نشان نداده‌اند. به عنوان مثال اگر بخواهیم مثال بزنیم، حکومت صفویان منصب وقایع‌نویسی داشتند. مورخ یک مقام رسمی دولت بود. در دولت‌های مقتدر تمرکز‌گرا هیچ مورخی را نمی‌بینیم. در دوره قاجار هم به نام مورخانی برمی‌خوریم که جزو دستگاه دولت هستند. اعتمادالسلطنه به شدت مورد توجه شخص ناصرالدین‌شاه بود.

قدیمی قیداری بیان کرد: در دوره پهلوی هم با وجود اینکه رشته تاریخ دانشگاهی شد ولی از بررسی دولت برکنار نماند. تنها در دوره مشروطه میان‌پرده‌ای از آزادی را داریم که تاریخ‌نویسی فضای باز را تجربه می‌کند. چرا دولت‌ها به تاریخ حساسیت دارند؟ واقعیت این است که در کشورهای مختلف آموزش و دانش تاریخ یک مسئله است. در کشورهای دموکراتیک که دانشگاه‌ها از استقلال برخوردار هستند، در آنجا هم این مسئله را داریم و فشارهای بیرونی آنجا هم هست. در کشور ما همواره تاریخ مسئله بوده و است. تاریخ برخی نهادها و شخصیت‌ها مسئله است که همین دشواری بر زندگی و حیات رشته تاریخ از دوره رضاشاه تاکنون تأثیر گذاشته است. دانش تاریخ به نحو گریزناپذیری با سیاست و قدرت پیوند خورده است و از معدود رشته‌هایی است که در فضای غیردموکراتیک رشد نخواهد کرد. ما به این دلیل نتوانستیم کتاب‌های خوبی در زمینه تاریخ بنویسیم.

وی در ادامه گفت: از سوی دیگر در این بازه زمانی کتاب‌هایی درباره اصول یادگیری و چالش تاریخ در کشورهای مختلف نوشته شده و معدودی ترجمه شده و به دانش تاریخ کمک کرده است. در این کتاب فصلی به بحران در رشته تاریخ اختصاص دارد. اگر دانش و علمی خود را نیازمند بازنگری ببیند نشان از وضع بحرانی دارد. دانشگاه، امروز از فضیلت‌ها و ارزش‌های خود دور شده است و طبیعی است که رشته تاریخ نمی‌تواند از چالش‌ها برکنار باشد. تاریخ راهنمای حقیقت است. دانش تاریخ بنا بر ملاحظات ریشه در سنت دارد. واقعیت این است که تاریخ دانش کثیرالمنبعی است. منبع سرشار از خرد و عقلانیت. رشته تاریخ مهارت زندگی است. راهنمای حقیقت است و هنر زندگی جمعی. در اینکه تاریخ وضع درستی ندارد، اهالی تاریخ خودشان مقصر هستند. راه مطالبات مدنی را برای این رشته پیگیر نشده‌ایم.

عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز افزود: باید طراز دانش تاریخ را در عرصه عمومی و دانشگاهی بالا ببریم. اجازه ندهیم گروه‌های غیرمتخصص وارد این رشته بشوند. باید چندجانبه به وضع تاریخ سروسامان بدهیم. جایگاه تاریخ در جامعه ما نیاز به بازنگری دارد. باید انجمن‌ها و اتحادیه‌هایی تاسیس شوند تا بکوشند و راهی پیدا کنند که دانش تاریخ از این وضع بحرانی خارج شود. اکنون در مدارس کشور تاریخ رو به زوال است. تا نظام آموزشی ما اصلاح نشود، به عنوان یک بنیان تغییر اجتماعی وضعیت رشته تاریخ به جایگاه مطلوب نخواهد رسید. امیدوارم این کتاب خوانده شود و در چاپ بعدی بخشی با عنوان نظام آموزش و پرورش و تاثیر آن بر تاریخ به آن اضافه شود.