کاوشی روشمند در اندیشه پروست | ایران


لورا اِل مکی، زندگینامه‌نویس، فیلمنامه‌نویس، رمان‌نویس، نویسنده‌ پادکست و نمایش رادیویی، زنی فرانسوی است که اوایل کارش در «شبکه فرانس اینتر» برنامه «پایان زندگی در فرانسه» را اجرا می‌کرد و در همکاری‌اش با فرانس اینتر درام‌‌های رادیویی و برنامه‌‌های تابستانی متعددی از جمله «یک تابستان با ویکتور هوگو» و در سال ۲۰۱۳ مجموعه ۳۸ قسمتی «تابستان با پروست» را تهیه و مجری‌گری کرد که در آن هشت متخصص برجسته به تحلیل و بررسی مضامین عمیق آثار مارسل پروست پرداختند؛ چرا که به اذعان اساتید ادبیات فرانسه جملات پروست به قدری دارای ژرفا، گستردگی اندیشه و پیچیدگی هستند که برای درک صحیح آن‌ها، خواننده باید ساعت‌ها زمان صرف کند.



از این رو نویسندگانی چون آنتوان کمپنی‌ین، رافائل آنتووِن، میشل اِرمان، آدرین گوتز، نیکولا گریمالدی، ژولیا کریستوا، ژروم پری‌یور و ژان‌ایو تادیه با سرپرستی لورا اِل مکی اقدام به ساخت مجموعه «تابستان با پروست» و کتاب «تابستان با پروست» [Un été avec Proust] کردند تا راهنمایی باشد برای خوانندگانی که تازه می‌خواهند به دنیای رمان «در جست‌و‌جوی زمان از دست رفته» پروست وارد شوند. این کتاب به‌نوعی خوانندگان را از سردرگمی در میان صفحات، جملات و پاراگراف‌های طولانی و واژه‌های دشوار پروست نجات می‌دهد و به آنها کمک می‌کند این اثر «کندخوان» را با سرعت بیشتر و درک عمیق‌تر تجربه کنند.

«تابستان با پروست» در واقع همان مجموعه برنامه رادیویی که از شبکه «فرانس اینتر» به مناسبت صدمین سالگرد انتشار «عشق سوان/ طرف خانه سوان» اولین جلد «در جست‌و‌جوی زمان از دست رفته» در تابستان 2013 پخش شد. لورا اِل مکی متخصصان پروست را به این برنامه دعوت و با آنها گفت‌وگو کرده بود که در این برنامه 8 نویسنده مذکور که متخصص آثار پروست هستند درباره جنبه‌های متفاوت مجموعه «در جست‌و‌جوی زمان از دست رفته» صحبت می‌کنند. آنها معلم، فیلسوف، نویسنده، مقاله‌نویس، فیلمساز یا تاریخ‌نگارند و همگی از عاشقان آثار پروست هستند که بعدها هر یک، بخشی از کتاب «تابستانی با پروست» را به رشته تحریر در می‌آورند و موضوعات متنوعی از جمله زمان، شخصیت‌ها، عشق، تخیل راوی، مکان‌ها، فلسفه پروست و هنر خلاقیت در این کتاب بررسی شده است.

همه فصول این کتاب از یک ساختار ثابت و همسان پیروی می‌کند؛ یک نقل قول آغازین، یک مقدمه کوتاه، یک مقاله مفصل و یک نقل قول طولانی‌تر برای پشتیبانی از استدلال‌ها. این ساختار امکان کاوشی روشمند در اندیشه پروست را امکان‌پذیر می‌سازد. این نویسندگان آثار پروست را آسان کرده‌اند و برج عاجی که این ساختار ادبی را محبوس کرده، می‌شکافند و از مضامین گسترده و ژرف پروست رمزگشایی می‌‌کنند. زیرا «در جست‌و‌جوی زمان از دست رفته» اثری نیست که به سرعت صفحات آن را خواننده ببلعد و نیاز به تمرکز فراوان دارد. این ریتم آهسته در ترکیب با حضور شخصیت‌هایی که در تمام صفحات کتاب ظاهر و ناپدید می‌شوند، طوری است که شخصیت‌ها و رویدادها در ذهن شما تا مدت‌های مدید باقی می‌مانند و نمی‌توانید آنها را به فراموشی بسپارید.

در واقع پروست استاد «جست‌وجو» است و استادانه کتابی درباره قدرت تخیل، حافظه و تأثیر آن روی ما نوشته است به همین خاطر مجموعه هفت جلدی رمانش در فرانسه به «جست‌و‌جو» هم مشهور است. او از طریق جست‌و‌جو در خاطراتش همراه با مهارت‌های ادبی و هوش و ذکاوتش آثار گرانبهایی برای ما به ارث گذاشته تا به کاوش نحوه عملکرد خاطرات و تجربیات حسی روی وجود خود بپردازیم و در عین حال خودش و دنیای گمشده‌اش را در روح و ذهن ما حک می‌کند. پروست با آثارش کلیدهایی برای ورود به حافظه ما، تحلیل احساسات‌مان و لذت بردن از لحظات کوچک زندگی بخشیده است؛ زیرا او کوچکترین لحظات را موشکافی می‌کند، زیبایی آنها را می‌بیند و به ما می‌آموزد که زیبایی در دسترس ما است؛ اما اگر به اندازه کافی توجه داشته باشیم.

رویکرد پروست به زمان، مکان، شخصیت و...
آنتوان کمپنی‌ین که در کتاب «تابستان با پروست» به بررسی و تحلیل مفهوم زمان در آثار مارسل پروست پرداخته، طی گفت‌و‌گویی در برنامه خبری «ساعت 13» از «شبکه فرانس2» به تشریح اطلاعاتی از این کتاب پرداخته است: «مفهوم زمان از نظر پروست آنقدر حائزاهمیت است که نه تنها در عنوان کلی مجموعه، بلکه در عنوان آخرین جلد آن «زمان بازیافته - Le temps retrouvé»، نیز به چشم می‌خورد. رویکرد پروست به زمان در عین حال هم خطی و هم جغرافیایی است، بنابراین زاویه‌ای جذاب برای مطالعه این آثار به شمار می‌آید، اما این تنها رویکرد موجود نیست. زیرا می‌توان این اثر ادبی را از منظر شخصیت‌های متعدد آن مورد بررسی قرار داد؛ وظیفه‌ای که بر عهده ژان‌ایو تادیه بود. مکان‌ها در آثار پروست از اهمیت بالایی برخوردارند و به‌نوعی خودشان به شخصیت‌هایی مستقل تبدیل می‌شوند. همچنین وظیفه بررسی مکان‌ها بر عهده میشل ارمان بود که از نظر ادبی به بررسی تمامی مکان‌ها در آثار پروست پرداخته است.»

او ادامه می‌دهد: «در حوزه زندگی اجتماعی که پروست آن را به خوبی به تصویر کشیده، ژروم پری‌یور مسئول تشریح شرایط جامعه و دنیای دوران پروست در آن برهه تاریخی بوده است. با این کتاب، گویی در حال کاوش در یک دایرةالمعارف با ورودی‌های متعدد هستیم و می‌توانیم این امکان را داشته باشیم که به مجموعه رمان‌های «در جست‌و‌جوی زمان از دست رفته» از طریق موضوع «عشق و آلام آن» هم نگاهی بیندازیم که از این باب نیکولا گریمالدی راهنمای ما شده است و با تحلیل‌های دقیق کمک می‌کند به پیچیدگی‌های عشق در آثار پروست بیشتر پی ببریم. برای بررسی انحرافات تخیلی راوی، ژولیا کریستوا به میدان آمده و ما را در درک عمیق‌تر این ابعاد یاری می‌رساند. همچنین رافائل آنتووِن بررسی مسائل فلسفی پروست در این هفت جلد را برعهده دارد تا ما را در درک مفاهیم عمیق فلسفی آن یاری رساند. در نهایت، آدرین گوتز این کتاب را با نگاهی به زوایای سبک ادبی نوشتار و چالش‌هایی چون خلاقیت هنری به پایان می‌رساند؛ موضوعی که قطعاً یکی از دغدغه‌های اصلی مارسل پروست بوده است.»

محمدمهدی شجاعی مترجم «تابستان با پروست» متولد 1365 و فارغ‌التحصیل ادبیات فارسی و کارشناس ارشد مترجمی فرانسه از دانشگاه تهران است. او در زمینه ترجمه آثار ادبی فعالیت چشمگیری دارد و از آثار مهمی که به فارسی برگردانده، می‌توان به کتاب مصور «در جست‌و‌جوی زمان از دست رفته» انتشارات دانش بهمن، «ادبیات در مخاطره» اثر تزوتان تودوروف (نشر ماهی) و «تعمیر زندگان» نوشته میلیس دکرانگال اشاره کرد. شجاعی همچنین آثاری از شاعر و نویسنده مراکشی، «طاهر بن جلون» با عناوین «عسل و حنظل»، «درباره‌ مادرم» و «تأدیب» را به فارسی ترجمه کرده که از سوی نشر برج منتشر شده‌اند. علاوه بر این، ترجمه «خاطرات یک دیوانه» نوشته گوستاو فلوبر و «خموشان» اثر آلبر کامو را در کارنامه خود دارد. آثار این مترجم به خصوص در حوزه ادبیات کودک و نوجوان هم جزو آثار پرمخاطب هستند. او علاوه بر ترجمه و بازنویسی آثار کودکانه، داستان‌ها و کتاب‌های متنوعی در این حوزه به رشته تحریر در آورده است. همچنین از ویژگی بارز آثارش سادگی و شیوایی زبان است که مخاطبان زیادی بویژه جوانان را جذب کرده و در آثارش به موضوعات مختلفی از جمله محیط زیست، تاریخ و ارزش‌های اخلاقی پرداخته است.