بیگانه با خویش | آرمان ملی
 

غربت تأثیری دائمی و بازگشت‌ناپذیر بر انسان مهاجر می‌گذارد، حتی اگر او همه‌ هم‌و‌غمش را بر سازگاری با محیطی بگذارد که جای خانه و خاک مادری‌اش را گرفته، باز بخشی از وجودش سرزمین تازه را نفی می‌کند و پس می‌زند و استحاله‌شدن در محیط جدید را به‌طور کامل برنمی‌تابد. او درگیر جنگی فرسایشی و مواجهه‌ای نابرابر و بی‌ثمری می‌شود که جز اندوه و تنهایی نتیجه‌ای برای او دربرندارد. انسان مهاجر همواره برای حفظ و اعاده‌ هویتش می‌جنگد و شخصیت‌‌های اصلی رمان «کافورپوش» [اثر عالیه عطایی] نیز در چنین میدانی است که مبارزه می‌کنند.

کافورپوش عالیه عطایی]

گرچه مهاجرت خانواده‌ رفعت زمانی اتفاق افتاده که مانی و خواهرش بسیار کوچک‌تر از آن بوده‌اند که از سرزمین مادری چیزی به یاد داشته باشند، اما غم غربت و تمنای بازگشتن به زادگاه همواره مانی و خواهرش همراهی می‌کند. آنها دوقلوهایی بازمانده از ازدواجی نیمه‌کاره‌اند که هنگام تولدشان، مرگ مادر رقم خورده و پدر طی ازدواجی مجدد از خاک خود دل کنده و به تهران آمده. همین نقل‌مکان سوال‌هایی در ذهن دوقلوها کاشته که همواره بی‌جواب مانده. چرا آمده‌اند؟ چرا همان‌جا نمانده‌اند؟ چرا هیچ‌وقت دوباره برنگشته‌اند به آنجا؟ و از همه کلیدی‌تر اینکه آنها کی هستند؟

در گشت‌وگذاری به درازای چهار فصل و به مساحت تمامی شهر تهران، مانی در پی یافتن پاسخی برای این سوال است که او حقیقتا کیست؟ بهانه‌ این جست‌وجو گم‌شدن خواهر دوقلو است که آبجی صدایش می‌زنند. آبجی تنها همدم واقعی مانی است. مادامی که او هست، سردرگمی و پرسشگری برای هویت، گرچه در ذهن مانی پررنگ است، اما بی‌قرارش نمی‌کند. حضور آبجی همچون مادری به مانی آرامشِ یک‌جانشستن می‌بخشد. شاید برای همین است که علی‌رغم آن‌همه شوریدگی و عاشق‌پیشگی، جداشدن از زن محبوب زندگی‌اش، هما، را تاب می‌آورد و برای فراموش‌کردنش با نگین آشنا می‌شود و ازدواج می‌کند. اما همین‌که آبجی ناپدید می‌شود ثبات هم از زندگی مانی رخت برمی‌بندد و معلق‌ماندن میان صدها سوال بی‌جواب او را به مرز دیوانگی می‌کشاند.

مانی خود را در کنار خانواده غریب می‌بیند. ملوس، نامادری و یعقوب، نابرادری، با اینکه متعلق به همان خاکی هستند که مانی خود را مال آنجا می‌داند، اما غریبه‌تر از مردم تهران‌اند. آنها جزو خانواده حساب نمی‌شوند، چون آن اصالت را ندارند و به زور خود را به آن چسبانده‌اند. هر‌چه‌قدر هم که محبت کنند و صمیمیت به خرج دهند باز هم وصله‌هایی نچسب‌اند که اسم خانواده را خراب می‌کنند. او نامادری و نابرادری را مسئول اصلی کوچ خانواده می‌داند. کوچی که آنها را از اسم‌ورسم تهی کرده و هویت‌شان را دزدیده.

جدا از تمام چیزهایی که مخل اصالت خانواده بوده‌اند و هستند، این عقیم‌بودن آبجی است که غم تسکین‌ناپذیر مانی است و با رفتن آبجی این زخم بیشتر سر باز می‌‌کند. آبجی که مظهر مادر و زادگاه است و ادامه‌دهنده‌ اصالت نسل، حالا از انجام حیاتی‌ترین وظیفه‌ خود در قبال خانواده ناتوان است. این درد می‌تواند مانی را از پا دربیاورد، چون مساله‌ اصل‌ونسب را بغرنج‌تر می‌کند و علاوه برآن، همراهی مانی در دوران جنینی و تولد با خواهرش بوده که باعث شده این نقص به او منتقل شود. مانی خودش را در این‌باره صد‌در‌صد مقصر می‌داند و عذاب وجدان از اینکه در نازایی خواهر نقش اصلی را داشته لحظه‌ای رهایش نمی‌کند. از طرفی هویت زنانه‌ خواهر با همین چیزها تعریف می‌شود. چون دستگاه تولید نسل به‌درستی تکامل نیافته، دکتر می‌گوید آبجی نه زن است و نه مرد. چنین ابهامی به روان و ذهنیتی که مانی از جسم خود دارد سرایت می‌کند. آنها دوقلو هستند و از یک سندروم رنج برنده‌اند؛ سندرومی که از بدو بسته‌شدن نطفه و زندگی در رحم مادر با آنها همراه بوده‌. همانی که شاید سبب‌ساز مرگ مادرشان، به‌خاطر ماندن جفت در رحم و بیرون‌نیامدنش، شده. اما اگر مانی نبود شاید وضعیت برای آبجی بهتر می‌شد. شاید آن وقت او یک زن تمام‌عیار بود. حالا که او نمی‌تواند کمال زنانگی را تجربه کند، مانی چطور می‌تواند خود را یک مرد کامل بداند؟ این مسأله بر سنگینی بحران هویت مانی می‌افزاید و موقعیت را دشوارتر می‌کند.

مانی به‌خاطر تمامی آنچه بیگانگی‌اش را با آدم‌ها رقم زده و بین او و دیگران فاصله انداخته، خود را متمایزتر و خاص‌تر می‌بیند. همین خاص‌بودن، باعث می‌شود بر شاعرپیشگی‌ای تأکید کند که درواقع ندارد یا از اصالت عشقی حرف بزند که در عمل خیلی هم به آن پایبند نمانده. غربت در شهری که او خود را متعلق به آن نمی‌داند و در میان آدم‌هایی که زمین تا آسمان خود را با آنها متفاوت می‌بیند، از او موجودی اوتیستیک ساخته است که محرک‌های محیط را دگرگونه دریافت می‌کند و به شکلی متفاوت از عرف به آنها پاسخ می‌دهد. درواقع مانی مظهر آدمی است که درنهایتِ طیفِ مغلوب‌ها قرار دارد. مغلوب‌های جنگ بی‌امانی که غربت با انسان راه می‌اندازد. جنگی که تمام توان آدمی را برای سازگاری در محیطی غریب به چالش می‌طلبد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

صدای من یک خیشِ کج بود، معوج، که به درون خاک فرومی‌رفت فقط تا آن را عقیم، ویران، و نابود کند... هرگاه پدرم با مشکلی در زمین روبه‌رو می‌شد، روی زمین دراز می‌کشید و گوشش را به آنچه در عمق خاک بود می‌سپرد... مثل پزشکی که به ضربان قلب گوش می‌دهد... دو خواهر در دل سرزمین‌های دورافتاده باهیا، آنها دنیایی از قحطی و استثمار، قدرت و خشونت‌های وحشتناک را تجربه می‌کنند ...
احمد کسروی به‌عنوان روشنفکری مدافع مشروطه و منتقد سرسخت باورهای سنتی ازجمله مخالفان رمان و نشر و ترجمه آن در ایران بود. او رمان را باعث انحطاط اخلاقی و اعتیاد جامعه به سرگرمی و مایه سوق به آزادی‌های مذموم می‌پنداشت... فاطمه سیاح در همان زمان در یادداشتی با عنوان «کیفیت رمان» به نقد او پرداخت: ... آثار کسانی چون چارلز دیکنز، ویکتور هوگو و آناتول فرانس از ارزش‌های والای اخلاقی دفاع می‌کنند و در بروز اصلاحات اجتماعی نیز موثر بوده‌اند ...
داستان در زاگرب آغاز می‌شود؛ جایی که وکیل قهرمان داستان، در یک مهمانی شام که در خانه یک سرمایه‌دار برجسته و بانفوذ، یعنی «مدیرکل»، برگزار شده است... مدیرکل از کشتن چهار مرد که به زمینش تجاوز کرده بودند، صحبت می‌کند... دیگر مهمانان سکوت می‌کنند، اما وکیل که دیگر قادر به تحمل بی‌اخلاقی و جنایت نیست، این اقدام را «جنایت» و «جنون اخلاقی» می‌نامد؛ مدیرکل که از این انتقاد خشمگین شده، تهدید می‌کند که وکیل باید مانند همان چهار مرد «مثل یک سگ» کشته شود ...
معلمی بازنشسته که سال‌های‌سال از مرگ همسرش جانکارلو می‌گذرد. او در غیاب دو فرزندش، ماسیمیلیانو و جولیا، روزگارش را به تنهایی می‌گذراند... این روزگار خاکستری و ملا‌ل‌آور اما با تلألو نور یک الماس در هم شکسته می‌شود، الماسی که آنسلما آن را در میان زباله‌ها پیدا می‌کند؛ یک طوطی از نژاد آمازون... نامی که آنسلما بر طوطی خود می‌گذارد، نام بهترین دوست و همرازش در دوران معلمی است. دوستی درگذشته که خاطره‌اش نه محو می‌شود، نه با چیزی جایگزین... ...
بابا که رفت هوای سیگارکشیدن توی بالکن داشتم. یواشکی خودم را رساندم و روشن کردم. یکی‌دو تا کام گرفته بودم که صدای مامانجی را شنیدم: «صدف؟» تکان خوردم. جلو در بالکن ایستاده بود. تا آمدم سیگار را بیندازم، گفت: «خاموش نکنْ‌نه، داری؟ یکی به من بده... نویسنده شاید خواسته است داستانی «پسامدرن» بنویسد، اما به یک پریشانی نسبی رسیده است... شهر رشت این وقت روز، شیک و ناهارخورده، کاری جز خواب نداشت ...