درس‌های تاریخ فلسفه [Lectures on the Philosophy of Religion (Vorlesungen über die Philosophie der Religion)]. اثری از گئورک ویلهلم فریدریش هگل1 (1770-1831)، فیلسوف بزرگ آلمانی، دربرگیرنده ی درس‌های او در هایدلبرگ2 و برلین که به اهتمام میشله3 بر مبنای دست‌نوشته‌های مستمعان او، در جلدهای سیزدهم تا پانزدهم کلیات آثار هگل (برلین، 1832) انتشار یافته، در jubiläumausgabe، 1927-1929 تجدید چاپ و به همت هوفمایستر4 بازنگری و با دست‌نوشته‌های دیگر مقابله شده و مجلدات پانزدهم تا هجدهم چاپ انتقادی لایپزیگ را تشکیل داده است.

درس‌های تاریخ فلسفه [Lectures on the Philosophy of Religion (Vorlesungen über die Philosophie der Religion)].  گئورک ویلهلم فریدریش هگل

این درس‌ها، آن‌گونه که میشله آنها را منتشر کرده است، به دست‌نوشته‌ای از هگل در سال 1805 بازمی‌گردد که نویسنده چندین‌بار آنها را بازبینی و تصحیح کرده است: در نتیجه تضادها و تکرارهایی را در بر دارند؛ به علاوه عدم تناسب نمایانی میان بخش اول و بخش‌های دیگر دیده می‌شود. درس‌ها، به رغم این نقایص آشکار ساختاری، اثری اساسی در تاریخ‌نگاری فلسفی تشکیل می‌دهند. هگل، در «پیش‌گفتار» مهمی به تشریح مفهوم تاریخ فلسفه می‌پردازد که او آن را تاریخ عقلانیت امر واقع یا از جهت مابعدالطبیعی، خودآگاهیِ عقل مطلق، یعنی اصل جاودانی و مستقل واقعیت می‌داند. این خودآگاهی، در این مقام، از جهت روحی بالفعل است؛ خود فرایند و تکامل و تاریخ‌مندی است.

واقعیت انضمامی اندیشه‌ی فلسفه در تاریخ فلسفه است. تاریخ فلسفه نیز معیار پیوستگی ارگانیک خود را در اندیشه‌ی فلسفی می‌یابد. در نتیجه این اعتقاد حاصل می‌شود که نظام‌های فلسفی گوناگون به هیچ‌رو شهودهای ناپیوسته و تحکمی ذهن اندیشنده از واقعیت متعین نیستند. در هریک از این نظام‌ها، اندیشه‌ی نهفته در نظام‌های پیشین به صورت مثبت یا منفی زندگی و عمل می‌کند. بدین‌ترتیب هرمتفکر جزئی فقط ترجمان اندیشه‌ای کلی است، یعنی ترجمان خودآگاهی عقلانیی است که مرتبه به مرتبه پیش می‌رود و هریک از این مراتب مرتبه‌های پیشین را در متناهی‌بودنشان نفی می‌کند تا با فراتررفتن از آنها در هم‌نهادی گسترده‌تر اثباتشان کند. تاریخ فلسفه باید سه مرحله‌ی اساسی را در نظر گیرد: نخستین مرحله بر این امر مبتنی است که فلسفه، در هر دوصورت انضمامی‌اش، پیوسته بیان جنبه‌ای از آرمان‌سازی واقعیت، معنویت زندگی یک ملت است که پس از حصول از طریق تجربه‌ای دردناک، به آگاهی از خود و آگاهی از مفهوم کلی خود دست می‌یابد و صورت اندیشه به خود می‌گیرد. دومین مرحله عبارت از این معنی است که هر صورتی از فلسفه، بدان‌سبب که از جهت روح عینی، مسلط بر رویدادهای تاریخی است، بر طبق مسیر خاص خود، بیانگر الزام ناب نظری است.

بدین‌ترتیب، تاریخ فلسفه، در عین پیروی از تاریخ فرهنگ، پیوستگی آرمانی خاص خویش را هم دارد: پیوستگی آرمانیِ فعلیت‌یابی از طریق دیالکتیک پیچیده‌ای که مقوله‌های گوناگون نظام عقلانی را درمی‌نوردد. هگل می‌نویسد: «تکامل نظام‌های فلسفی در تاریخ همانند تکامل تعینات مفهوم «ایده» در عرصه‌ی منطق است». سرانجام، مرحله‌ی سوم در این امر نهفته است که عرصه‌ی نظری با عرصه‌ی زیبایی‌شناختی و به‌ویژه با عرصه‌ی دینی رابطه‌ای دیالکتیکی دارد که متوجه آن است که با جابه‌جایی محتوای این دو عرصه‌ی اخیر، صورت نظری مفهومی به خود بگیرد که حقیقت تام خویش را در آن بیابد.

بنابراین، هگل تاریخ فلسفه را بدین‌گونه تصور می‌کند که هرنظامی، در عین حال، هم در تعین تاریخی حقیقی‌اش در نظر گرفته می‌شود و هم به عنوان مرحله‌ای از فعلیت‌یابی اندیشه‌ی علم مطلق در علم انضمامی. تاریخ نظام‌های فلسفی به هیچ‌رو تاریخ خطاهای کهن و حتی تاریخ حقایق جزئی و عرضی نیست، بلکه تاریخِ صیرورت انضمامی حقیقت، برمبنای مراحل عام، از طریق تجربه‌ی معنوی بشر است. از همین‌رو، فلسفه نمی‌تواند از خود و از سرشت و اصول خودآگاهی داشته باشد، مگر تا آن اندازه که تاریخیت خاص خویش را بازشناسد. بالاترین ضمانت پاکی و عامیت معیار نظری خاص فلسفه در همین بازشناسی نهفته است. هگل پس از بیان اینکه شرق به سبب آنکه از آزادی روح بی‌خبر بوده، فلسفه‌ی راستینی خاص خود نداشته است، در مطلبی که به فلسفه‌ی شرقی اختصاص دارد -و در حکم نوعی ضمیمه‌ی پیش‌گفتار است- کوشیده است تا نشان دهد که چگونه این [فلسفه‌ی شرقی] جز جلوه‌ی اولیه‌ی آیین فلسفی حقیقی نیست که بر مبنای سه مرحله‌ی منطبق با سه دوره‌ی تاریخی تکامل می‌یابد.

عقل در بادی امر خود را در آزادی و استقلال خود نمایان می‌سازد: این دوره‌ی فلسفه‌ی یونانی است که از یونانی‌ها تا ارسطو، استقلال و روش عقل را بنیاد می‌نهد تا سپس به برابر نهاد آیین رواقی و آیین اپیکور و به نفی دیالکتیکی آنها از جانب آیین شکاکیت تنزل یابد؛ شکاکیت راه را به روی تجربه‌ی دینی که، در قالب آن، استقلال عقل تضعیف و کمرنگ می‌شود می‌گشاید. مسیحیت تصدیق دوگانگی بنیادی میان ایمان و عقل، محسوس و فرامحسوس، عقلانی و واقعی است که فلسفه‌ی قرون وسطی آن را بسط می‌دهد و در پی حل آن برمی‌آید. عقل، با فلسفه‌ی جدید، حقوق خویش را از نو تثبیت می‌کند، نه به عنوان قدرت متعالی از واقعیت، بلکه به عنوان اصل و زندگی خود واقعیت که خود را به عنوان فعلیت کمال مطلبو، و به عنوان روح رها در آگاهی از آزادی خویش بازمی‌شناسد. تاریخ هگلی فلسفه‌ی دوره‌ی جدیدی را در تاریخ‌نگاری فلسفه می‌گشاید و پس از کنارگذاشتن جمود سرسختانه‌ی نخستین پیروان او، در نزد تسلر5 و فیشر،6 در جهت تعمیق فزاینده‌ی مناسبات فرهنگی و ساخت‌های نظری، بسط می‌یابد. به رغم دگرگونی‌های مهمی که در عرصه‌ی آگاهی روی داده است، پاره‌ای از تحلیل‌های هگلی، به ویژه تحلیل‌های مربوط به نخستین دوره‌ی فلسفه‌ی باستان و دوره‌ی جدید، امروزه نیز هنوز همچنان اعتبار خود را حفظ کرده است؛ نفسِ روح تحقیق و مسائلی که مطرح می‌سازد، در پیچیدگی و گوناگونی گرایش‌های خاصِ تاریخ فلسفه‌ی معاصر، حیات و رونق خود را از سرمی‌گیرند.

محمدجعفر پوینده. فرهنگ آثار. سروش


1. Georg Wilhelm Friedrich Hegel 2. Heidelberg
3. Michelet 4. Hoffmeister 5. Zeller 6. Fischer

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

در خانواده‌ای اصالتاً رشتی، تجارت‌پیشه و مشروطه‌خواه دیده به جهان گشود... در دانشگاه ملی ایران به تدریس مشغول می‌شود و به‌طور مخفیانه عضو «سازمان انقلابی حزب توده ایران»... فجایع نظام‌های موجود کمونیستی را نه انحرافی از مارکسیسم که محصول آن دانست... توتالیتاریسم خصم بی چون‌وچرای فردیت است و همه را یکرنگ و هم‌شکل می‌خواهد... انسانها باید گذشته و خاطرات خود را وا بگذارند و دیروز و امروز و فردا را تنها در آیینه ایدئولوژی تاریخی ببینند... او تجدد و خودشناسی را ملازم یکدیگر معرفی می‌کند... نقد خود‌ ...
تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...
خاطرات برده‌ای به نام جرج واشینگتن سیاه، نامی طعنه‌آمیز که به زخم چرکین اسطوره‌های آمریکایی انگشت می‌گذارد... این مهمان عجیب، تیچ نام دارد و شخصیت اصلی زندگی واش و راز ماندگار رمان ادوگیان می‌شود... از «گنبدهای برفی بزرگ» در قطب شمال گرفته تا خیابان‌های تفتیده مراکش... تیچ، واش را با طیف کاملی از اکتشافات و اختراعات آشنا می‌کند که دانش و تجارت بشر را متحول می‌کند، از روش‌های پیشین غواصی با دستگاه اکسیژن گرفته تا روش‌های اعجاب‌آور ثبت تصاویر ...
به قول هلدرلین، اقامت انسان در جهان شاعرانه است... شعر در حقیقت تبدیل ماده خامی به نام «زبان»، به روح یا در حقیقت، «شعر» است. بنابراین، شعر، روح زبان است... شعر است که اثر هنری را از اثر غیرهنری جدا می‌کند. از این نظر، شعر، حقیقت و ذات هنرهاست و اثر هر هنرمند بزرگی، شعر اوست... آیا چنان‌ که می‌گویند، فرازهایی از بخش نخست کتاب مقدس مسیحی که متکی بر مجموعه کتب مقدس یهودیان، یعنی تنخ است، از اساطیر شفاهی رایج در خاور نزدیک اخذ شده یا خیر؟ ...