گمگشتگی‌های لذت‌بخش | الف


در دوره‌ی نوجوانی که سن پُر تکاپوی شناخت خویشتن است، ‌در کنار دغدغه‌های کشف هویت و کاوش برای رسیدن به تعریف روشنی از خود، این خاطره‌ها هستند که فلسفه‌ی زندگی آدمی را برای دهه‌های بعدی عمرش می‌سازند. جنگ، محرومیت، رکود اقتصادی و تحولات تاریخی بسیار و اتفاقاتی که تحت تأثیر اقلیم و جغرافیای زیستی قرار می‌گیرند، در نظام بخشیدن به این خاطرات مؤثرند. فاضل اسکندر[Fazil Iskander] نویسنده‌ی روسی برخاسته از آبخازیا، اهمیت ویژه‌ای به خاطرات در نوشته‌های خود می‌داد.

 دوران یافته‌های دلچسب من [Chik and His Friends] فاضل اسکندر

آثار فاضل اسکندر در میانه‌ی دهه‌ی شصت میلادی به اوج رونق خود رسیدند. او همیشه تمرکزی خاص بر زیست‌بوم خود، قفقاز، داشت. منطقه‌ای که به خاطر قرار گرفتن در میان دو دریای خزر و سیاه و احاطه شدن با کشورهایی از قبیل ارمنستان، گرجستان و آذربایجان و تبادلات فرهنگی بسیار نزدیکی که با آنها دارد و نیز جنگ‌ها و ناآرامی‌هایی که به خود دیده است، ماجراهای داستانی‌ای در دل خود داشته باشد که بسیار متفاوت از مناطق بسیار مشابه از نظر فرهنگی و قومیتی در همسایگی‌اش باشد. فاضل از همین ویژگی قفقاز مایه گرفته است تا از زبان نوجوانی ساده‌دل، اما در عین حال بسیار تیزهوش، به روایت داستان‌های مردم خویش بپردازد. نوجوانی که «زاشیتا چیکا» نام دارد و به اختصار چیک خوانده می‌شود. چیک در خانواده‌ای نسبتا محروم زندگی می‌کند که سرگرمی بچه‌ها در آن گشت‌وگذار صبح تا شام در خیابان‌ها و کشف چیزهای تازه در خلال همین سفرهای پُر ماجرای روزانه است. فاضل اسکندر سعی کرد در شش کتاب خود دنیای این نوجوان ماجراجو را به تصویر بکشد و شاید شاخص‌ترین این کتاب‌ها، همین مجموعه‌ «دوران یافته‌های دلچسب من» باشد.

شخصیت اصلی داستان‌های کتاب «دوران یافته‌های دلچسب من» [Chik and His Friends] همان چیک پر جنب‌وجوش است که لحظه‌ای از ماجراجویی دست نمی‌کشد، شاید بتوان گفت معادلی قفقازی برای هاکلبری فین اثر مارک تواین است. آن‌قدر جسور است که می‌تواند مانند یک مرد بالغ، شب‌هنگام نوشیدنی الکلی بخرد و برای عموهای خود ببرد و آن‌قدر بازیگوش است که می‌تواند تمامی محله را با بازی‌هایش مشغول کند. حس ششم قوی‌ای دارد و به آن متکی می‌شود تا به کشف گمشده‌ها بپردازد. اول از همه این حس قوی در پیدا کردن دسته‌ای پول در راه خرید نوشیدنی، به کمکش می‌آید. پولِ پیدا شده، مبلغ قابل توجهی است که پدر و مادر چیک می‌توانند با آن برایش لباس‌های زمستانی گران‌قیمتی بخرند. چیزی که زمانی برای چیک یک رؤیا بوده است.

چنین اتفاقی اعتماد به نفس این نوجوان را در یافتن گمشده‌ها و کمک و همراهی با مردم محل برای حل مشکلات‌شان بالا می برد. او از این رهگذر، به شناخت بهتری از خلق‌وخوی مردم محله‌اش می رسد. در داستان‌های کوتاه بعدی که باز هم چیک یا فقط راوی است و یا نقشی محوری در اتفاقات دارد، باز هم به طبع‌آزمایی در عرصه‌های مختلف می‌پردازد. پای تحلیل‌های سیاسی برادر دوستش می‌نشیند. در ورزش شنا رقابتی سنگین را پشت سر می‌گذارد. با مبارزات اجتماعی در روسیه آشنا می‌شود. در قالب مهمانی‌ها از مراودات اجتماعی و خلقیات قفقازی‌ها می‌گوید و خود نیز در این خلال آنها را بیشتر و روشن‌تر می‌شناسد.

چیک در واقع نماینده‌ی دوره‌ی نوجوانی پُر فرازونشیب خود فاضل اسکندر است. دوره‌ای که گرچه با استیلای سختگیرانه‌ی استالین بر قفقاز گذشت و حاوی خاطرات تلخی از اخراج پدر ایرانی‌تبار اسکندر از روسیه و عودت او به ایران بود، اما ذهن او را از قضاوت‌های یکسونگرانه در امان نگه داشت. فاضل اسکندر در میان خانواده‌ی آبخازی مادرش بزرگ شد و همواره دوست داشت مانند آنها به سادگی و بی غل‌وغشی یک کودک، فارغ از سوگیری‌های سیاسی به تحولات اجتماعی اقلیم‌اش نگاه کند، با همان بازیگوشی و خیال‌پردازی‌ که یک کودک این کار را می‌کند.

تمامی نُه داستان مجموعه‌ی «دوران یافته‌های دلچسب من» حکایت از همان دغدغه‌های عاری از جانبداری سیاسی و پروپاگانداهای رایج در دهه‌ی سی و چهل دارد. فاضل اسکندر خود در مصاحبه‌ای گفته بود که عاشق این دنیای منطق‌گریزِ کودکانه است. او گفته بود منظورش از منطق‌گریزی، در واقع اجتناب از آن قضاوت‌های ایدئولوژیکی است که نظام حاکم به خورد مردم می‌دهد و همه‌ی هم‌وغم‌اش را می‌گذارد تا چنین روحی را بر تمامی داستان‌هایش مسلط کند.

داستان اول مجموعه، در عین این‌که مشخصات روشنی از جهان داستانی فاضل اسکندر به دست می‌دهد، به نوعی، نماینده‌ی مناسبی برای معرفی بقیه‌ی داستان‌هاست. در همین داستان است که سفر پُر ماجرای قهرمان کنجکاو و جسور نوجوان آغاز می‌شود و به تدریج در داستان‌های بعدی شکل تکمیل‌یافته‌تری پیدا می‌کند. خود قهرمان داستان نیز می‌گوید که تمامی این سفر کندوکاوی برای یافتن گمشده‌هاست: «اگر آدم‌های دور و برم دیگر دست از گم کردن متعلقات‌شان می‌کشیدند، من مجبور می‌شدم گاهی خودم به طور تصنعی چیزهای پیدا شده به وجود بیاورم. بعدازظهرها مثل یک دژبان، حیاط را دور می‌زدم و چیزهای فراموش شده را قایم می‌کردم. معمولا ملحفه‌هایی بودند که روی طناب جا مانده بودند. آنها را پرت می‌کردم روی درخت‌ها و سپس روز بعد، زمانی که برای کمک پیش من می آمدند، پس از قدری تفکر و پرس‌وجو از جایی که آویزان بوده است، انگار که پس از حل معادله، با در نظر گرفتن سرعت باد و جهت آن، رو به صاحب‌خانه متعجب به سمت ملحفه‌هایش اشاره می‌کردم و خودش هم آن را از درخت پایین می‌آورد. مسلم است، من آن قدرها هم احمق نبودم که این کار را اغلب تکرار کنم. البته که گم‌کردن‌های واقعی به مراتب بیشتر از گم‌کردن‌های تصنعی بود.»

اما فاضل اسکندر در بخشی از همین کتاب به آن معنای غایی که در پس‌ پشت این گشتن‌ها و پیداکردن‌هاست اشاره می‌کند و شاید همین معناست که به ماجراهای این مجموعه جذابیتِ همراهی با ماجراهای رنگارنگ آن را می‌بخشد. او می‌گوید: «تمامی یافته‌های لذت‌بخش کودکی‌ام، اعتبار پنهانی سرنوشت است که ما بعدها در ازای آن، به عنوان آدم‌بزرگ‌ها تسویه حساب می‌کنیم و این کاملا عادلانه است.»

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...
صدای من یک خیشِ کج بود، معوج، که به درون خاک فرومی‌رفت فقط تا آن را عقیم، ویران، و نابود کند... هرگاه پدرم با مشکلی در زمین روبه‌رو می‌شد، روی زمین دراز می‌کشید و گوشش را به آنچه در عمق خاک بود می‌سپرد... مثل پزشکی که به ضربان قلب گوش می‌دهد... دو خواهر در دل سرزمین‌های دورافتاده باهیا، آنها دنیایی از قحطی و استثمار، قدرت و خشونت‌های وحشتناک را تجربه می‌کنند ...
احمد کسروی به‌عنوان روشنفکری مدافع مشروطه و منتقد سرسخت باورهای سنتی ازجمله مخالفان رمان و نشر و ترجمه آن در ایران بود. او رمان را باعث انحطاط اخلاقی و اعتیاد جامعه به سرگرمی و مایه سوق به آزادی‌های مذموم می‌پنداشت... فاطمه سیاح در همان زمان در یادداشتی با عنوان «کیفیت رمان» به نقد او پرداخت: ... آثار کسانی چون چارلز دیکنز، ویکتور هوگو و آناتول فرانس از ارزش‌های والای اخلاقی دفاع می‌کنند و در بروز اصلاحات اجتماعی نیز موثر بوده‌اند ...
داستان در زاگرب آغاز می‌شود؛ جایی که وکیل قهرمان داستان، در یک مهمانی شام که در خانه یک سرمایه‌دار برجسته و بانفوذ، یعنی «مدیرکل»، برگزار شده است... مدیرکل از کشتن چهار مرد که به زمینش تجاوز کرده بودند، صحبت می‌کند... دیگر مهمانان سکوت می‌کنند، اما وکیل که دیگر قادر به تحمل بی‌اخلاقی و جنایت نیست، این اقدام را «جنایت» و «جنون اخلاقی» می‌نامد؛ مدیرکل که از این انتقاد خشمگین شده، تهدید می‌کند که وکیل باید مانند همان چهار مرد «مثل یک سگ» کشته شود ...
معلمی بازنشسته که سال‌های‌سال از مرگ همسرش جانکارلو می‌گذرد. او در غیاب دو فرزندش، ماسیمیلیانو و جولیا، روزگارش را به تنهایی می‌گذراند... این روزگار خاکستری و ملا‌ل‌آور اما با تلألو نور یک الماس در هم شکسته می‌شود، الماسی که آنسلما آن را در میان زباله‌ها پیدا می‌کند؛ یک طوطی از نژاد آمازون... نامی که آنسلما بر طوطی خود می‌گذارد، نام بهترین دوست و همرازش در دوران معلمی است. دوستی درگذشته که خاطره‌اش نه محو می‌شود، نه با چیزی جایگزین... ...