فاضلی و کلانی در «چشماندازهای فرهنگ معاصر ایران» دست به کار مهمی زدهاند و سعی کردهاند راهی برای یکی از مهمترین مشکلات فضای روشنفکری و اندیشه ایران که همانا عدم گفتوگوست بگشایند.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا: «چشماندازهای معاصر فرهنگ ایران» دوره سه جلدی است که به همت نعمتالله فاضلی و مانی کلانی و با حمایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات روانه بازار نشر شده است. فاضلی و کلانی در این کتاب دست به کار مهمی زدهاند و سعی کردهاند راهی برای یکی از مهمترین مشکلات فضای روشنفکری و اندیشه ایران که همانا عدم گفتوگوست بگشایند. نعمتالله فاضلی که خود یکی از چهرههای شناخته شده در حوزه انسان شناسی و علوم اجتماعی است، همراه با مانی کلانی به گفتوگو با نظریه پردازان و اندیشمندان علوم انسانی نشسته است و با استفاده از دستگاه فکری هر کدام، پرسشهای تحقیق خود را با آنها به بحث گذاشته است و همانطور که در درآمد کتاب به آن اشاره شده است میتوان این کار را نخستین حرکت جدی برای بررسی انتقادی دیدگاههای اندیشمندان کنونی ایران دانست.
این مجموعه از جهات مختلفی دارای اهمیت است. یکی از مهمترین ویژگیهای آن همانطور که اشاره شد، تشخص دادن به گفتوگو به عنوان یک روش علمی است. در مجموع این نقد به علوم انسانی کشور وارد است که روشهای کمی همواره عرصه را بر روشهای کیفی کم کردهاند و از دیگر سو بسیاری بر این باورند که روشهای کیفی از آنجا که معیار مشخصی برای سنجش ندارند، قابل اتکا نیستند. فاضلی در این کتاب به سراغ گفتوگوی انتقادی رفته است و به همین سبب کار را از شکل خشک و دانشگاهی به سمتی برده است که میتواند گستره مخاطبین خود را گسترش دهد و از طرف دیگر به عنوان یک چهره دانشگاهی به این روش تشخص داده است. در ادامه نگاهی به ساختار کتاب و نحوه چینش مطالب میپردازیم.
جلد اول و روششناسی
جلد اول این مجموعه قطورترین و میتوان گفت از مهمترین بخشهای آن است. مهم از این جهت که اگر خواننده فصل اول جلد نخست یعنی «مبانی نظری و روشی پژوهش» را مطالعه نکند، نمیتواند در این مسیر طولانی با کتاب همراه شود به همین جهت است که این 40 صفحه نخست در فهم این دوره اهمیتی بنیادین دارد. مولفان در این بخش هدف خود را از نگارش این مجموعه برای خوانندگان روشن میکنند و ساختار ذهنی مخاطب را با پرسشهایی روبهرو میکنند که برای رسیدن به پاسخ آنها باید کتاب را بخوانند.
برای فهم مسیر کتاب در ابتدا چهار مناقشه چالش برانگیز تاریخ ایران معاصر مطرح میشود. مناقشاتی که بنیانهای شناختشناسانه پژوهش را تشکیل میدهند. کسانی که کوششهای فکری معاصر ایران را بررسی میکنند، کمابیش با این مناقشات دست و پنجه نرم کردهاند و بارها آنها را شنیده یا در موردشان خواندهاند. 1. واقعیت اجتماعی عدم شایستگی روشنفکران در فهم درست جامعه ایرانی 2. واقعیت بحرانهای اجتماعی ناشی از نوسازی ایران معاصر 3. واقعیت جهان شتابان معاصر، روندهای متکثر مصرفی شدن، صنعتی شدن و شبکهای شدن و پیامدهای اجتماعی آن در ایران معاصر 4. واقعیت اجتماعی پیچیده شدن، اندرکنش و تخصصی شدن گفتمانهای نظری و دانشگاهی. با مطرح و توضیح دادن این مناقشات است که بنیانهای هستیشناسانه پژوهش و در ادامه چهارچوب نظری و روش شناسی آن شرح داده میشود. در بخش روش شناسی محققان نحوه و هدف خود از گفتوگوی انتقادی با نخبگان را شرح داده و توضیحی برای دلایل انتخاب افراد ارائه میکنند. «اولین فعالیت در این مرحله، تهیه فهرستی از روشنفکران و دانشگاهیان است که وامدار گفتمانهای متنوع نظری و فلسفی ایران معاصرند. همانگونه که اشاره شد، آنها نه تنها باید دیدگاهی درباره کلیت فرهنگ ایرانی داشته باشند، بلکه باید دارای ایدههای فرهنگی در خصوص ایران معاصر باشند.»
از تمنای اسطوره تا تقلای جامعه
گفتوگوهای کتاب با «جلال ستاری» آغاز میشود. بخش اول این گفتوگو به بررسی آرای ستاری اختصاص دارد و محققان با پرسش «ستاری چه میگوید؟» به بررسی دستگاه فکری جلال ستاری و چند وجهی بودن آن میپردازند و در ادامه گفتوگوی انتقادی با او آغاز میشود. همانطور که از عنوان این فصل برمیآید(بازگشت اسطورهها) گفتوگوی این بخش بیشتر حول نقش اسطورهها در فرهنگ امروز ایران پیش میرود.
فاضلی و کلانی برای «روایت جامعه شناختی» که فصل سوم کتاب را تشکیل داده است به سراغ «تقی آزاد ارمکی» رفتهاند. آنها در این گفتوگو با سوالاتی انتقادی به نحوه پرورش و آموزش دانشجویان علوم اجتماعی در کنار علم جامعه شناسی در ایران میپردازند. مقصود فراستخواه یکی دیگر از اندیشمندانی است که در جلد اول کتاب با محققان به گفتوگو نشسته است.
نام فصل چهارم «روایت پیچیدگی» به بررسی اندیشههای این پژوهشگر معاصر پرداخته است و فراستخواه از چگونگی بازی کنشگران اجتماعی در زمین بازی بحران زده ایران میگوید و در این گفتوگو اشارهای هم به اندیشههای سایر نظریه پردازان علوم اجتماعی میشود. پس از این فصل، کتاب به روایت جامعه شناسی سیاسی میپردازد. گفتوگویی که محققان با «حمیدرضا جلایی پور» انجام دادهاند از جمله بخشهای مهم جلد اول است. در ابتدای این فصل اندیشهها و نظریات جلایی پور تحت عنوان «ارزیابی اندیشه یک فعال سیاسی و مدنی» واکاوی میشود؛ مفاهیمی مانند «الگوی سه ضلعی و جامعه کژمدرن» و «تناقض میان دیدگاه دولت محور» و «جامعه محور». در ادامه و مبتنی بر این نظریات گفتوگوی محققان با جلایی پور را میخوانیم؛ گفتوگویی که مبتنی بر نگاه جامعه شناسی سیاسی و با تمرکز بر حال و آینده ایران است که در آن محیط زیست و اقلیم برجسته میشود و جلاییپور از خطر بازگشت پوپولیست میگوید.
ایران در گذر از گذشته به آینده
جلد دوم کتاب که نسبت به جلد اول کم حجمتر است، بر یکی از مهمترین چالشهای دوران معاصر اندیشه و زیست ایرانی دست گذاشته است. گذار از گذشته به آینده و دوگانه تفاهم یا نزاع. در نخستین بخش این جلد یا همان فصل ششم، «عماد افروغ» با عنوان «روایت اندیشه توحیدی» به گفتوگو با محققان نشسته است. مانند فصول پیشین در ابتدا دستگاه اندیشه افروغ که نسبت دین و سیاست در آن برجستگی دارد برای مخاطبان شرح و پرداخت میشود و در ادامه گفتوگوی او با فاضلی و کلانی تحت عنوان «جامعه ایران و لایههای ته نشین شده تاریخ آن؛ از یکتاپرستی زرتشت تا انقلاب اسلامی» پیگیری میشود. در این بحث انقلاب اسلامی و تاثیرات اجتماعی و فرهنگی آن در امتداد بستر تاریخی و فرهنگی ایران مورد بحث قرار میگیرد.
گفتوگو با «محسن رنانی» در فصل هفتم، فضای کتاب را از علوم اجتماعی به سمت اقتصاد حرکت میدهد. همانطور که در بخش اول این فصل محققان رنانی را اقتصاددانی جامعه شناس یا به عبارتی اقتصاددانی اصلاحگر معرفی میکنند، گفتوگو با رنانی را میتوان گفتوگویی میان رشتهای دانست که در آن فرهنگ و اقتصاد و اندیشه سیاسی با یکدیگر پیوند میخورند.
بی شک برای نمایندگی روایت اندیشه ایدئولوژیک، «حسین کچوییان» بهترین انتخابی میتوانست باشد که فاضلی و کلانی برای فصل هشتم کتاب یعنی «روایت اندیشه ایدئولوژیک» برگزیدهاند. محققان در بخش اول این فصل با عنوان «وقتی نظام زیبایی خود را از دست میدهد» به معرفی اندیشههای کچوییان میپردازند: «حسین کچوییان طرح نظری خود را بر اساس نوعی نزاع گفتمانی پی میریزد. نزاع میان روشنفکران و واضعان گفتمانهای رقیب با گفتمان مطلوب او یعنی میان دو گفتمان ملی گرایانه و تجددگرایانه از یک طرف و گفتمان اسلامی از طرف دیگر. البته او خود را متعلق به جبهه بندی دوم میداند..»(ص 171) تجدد در ایران و نحوه تاثیرپذیری گفتمانهای فرهنگی از عمده ترین محورهای بحث در این گفتوگوست. گفتوگویی که طرفین به خوبی نظام فکری یکدیگر را به چالشی خواندنی میکشند. بیشک روایت نوسازی یکی از روایتهای مهم در اندیشه معاصر است که نمیتوان آن را نادیده گرفت، موضوعی که نویسندگان کتاب در فصل نهم کتاب و در گفتوگو با محمود سریع القلم پی گرفتهاند. گفتوگو با سریعالقلم با توجه و تمرکز بر تخصص او بر روابط بینالملل بیشتر حول «جریان جهانی شدن» پیش میرود و در این میان عنصری به نام اعتقاد به خلقیات جمعی هم قوت پیدا میکند.
فرهنگ ایرانی در دارازنای تاریخ؛ آیا همچنان ایرانی هستیم؟
جلد سوم و پایانی این مجموعه دست بر پرسش بسیاری بزرگی گذاشته است، آیا ما همچنان ایرانی هستیم؟ پرسشی که در خود پرسش بزرگتری را همراه دارد که یکی از اهداف این مجموعه پاسخ به آن بوده است که ایرانی بودن چیست؟ با توجه به این پرسش مهم و با توجه به جای خالی یک فیلسوف در گفتوگوهای کتاب، «رضا داوری اردکانی» در نخستین بخش این جلد یعنی در فصل دهم مخاطب محققان قرار میگیرد. محققان در ابتدای این بحث داوری را فیلسوفی پرسشگر و نقاد معرفی میکنند که گستردگی موضوعات در اندیشه فلسفیاش، اندیشه او را تعریف ناپذیر و بی مرز کرده است. داوری در این گفتوگو ابتدا از نظرات دیگران جویا میشود و متناسب با همین مفهوم بوم ایران دستمایه اصلی بحثهای این بخش قرار میگیرد. «نتیجهگیری کلیمان تا این لحظه این است که واقعیتی به نام «بوم ایران» به مثابه امری پیشینی و قبل از ورود «تجدد» به این سرزمین هم امکاناتی برای متجدد زیستن ایرانیان فراهم میآورد و هم محدودیتهایی در نفی تجدد و تجدد خواهی رقم میزند» (ص29).
فصل یازدهم این جلد به آرای مرحوم «سید محمد امین قانعی راد» اختصاص یافته است. فصلی که محققان به درستی عنوان «روایت دانشگاهی» را برای آن برگزیدهاند. گفتوگوی فاضلی و کلانی با قانعی راد بیشتر حول مفهوم کنشگران دانشگاهی پیش میرود و دلیل انتخاب قانعی راد هم همین قراردادن نگاه یک کنشگر دانشگاهی در فهم این چشمانداز معاصر است همانطور که از عنوان بخش برمیآید «ایده دانشگاه؛ گفتوگوی روح و ذهن».
در فصل دوازدهم مخاطب با فضایی متفاوت با فصول پیشین مواجهه میشود. چرا که این بار یک فیلمساز مخاطب گفتوگوست. در ابتدای این بخش «محمد رضا اصلانی» این طور معرفی میشود: «اصلانی فردی بالذات آزاداندیش است؛ آزادکننده تمام دالهای سیاست و اقتصاد و فرهنگ و اسطوره از تعاریف کلیشهای و نخ نما شده آنها»(ص 146) در ابتدای گفتوگو فاضلی دلیل ضرورت گفتوگو با اصلانی را این طور توضیح میدهد: «شما در فهرست انتخابهای ما همیشه در الویت بودید. آن هم بر میگردد به نگاه خاصتان در ساختن فیلم های مستند که از زاویه ارجاعتان به امر واقع مقداری باعث شده تا زاویه دید شما به منطق کلی اصحاب علوم اجتماعی نزدیکتر باشد تا دوستان و همکارانتان که صرفا فیلمهای داستانی میسازند» ( ص 177) این گفتوگو یکی از بخشهای متفاوت و خواندنی کتاب است. محققان در ادامه گفتوگو با محمد اصلانی به عنوان یک سینماگر پای صحبت «محمد بهشتی» مینشینند، کسی که بنا بر تعریف خودشان به خاطر ماهیت تخصص خود در شهرسازی و معماری و از طرف دیگر سابقه مدیریت فرهنگی نگاهی ویژه و متفاوت با دیگر نخبگان و روشنفکران به ایران معاصر دارد و همین نگاه ویژه این گفتوگو را بسیار خواندنی کرده است، گفتوگویی که به نحوه تعامل روشنفکران و عالمان ایرانی با غرب و تاریخ خود میپردازد.
پایان بخش جلد سوم و این مجوعه یعنی فصل چهاردم به آرای «ابراهیم توفیق» اختصاص یافته است. بخشی که بی شک «روایت تاریخی» را میتوان بهترین عنوان برای آن در نظر گرفت. همانطور که در مقدمه این بخش اشاره میشود دو کلید واژه «لحظه حال» و «گفتمان گذار» را میتوان مهمترین مفاهیم ایده فکری توفیق دانست که او میکوشد با بهره از آنها موضوعات مهمی چون هویت ایرانی، هویت ملی، نظریه دولت مدرن ایران و تجربه ایرانیان از مدرنیته را توضیح دهد. گفتوگو با ابراهیم توفیق بر پایه صورتبندی خود از ایدههایش پیش میرود و توضیح این امر که چرا نمیشود ایران اکنون را توضیح داد. پرسش و پاسخی خواندنی و انتقادی که پایان ارزشمندی را برای این مجموعه فراهم میکند.
جلدهای یک تا سه «چشماندازهای فرهنگ معاصر ایران» در شمارگان 1000 نسخه در اسفند 1398 توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وارد بازار نشر شده است و هر جلد با قیمت 40 هزار تومان در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.