در تراجم احوال و ذکر آثار دانشمندان و بزرگان شیعه از آغاز تا روزگار معاصر که همه‌ی طبقات دانشمندان علوم گوناگون از راویان و فقیهان و مفسران و قاضیان و لغویان و ادیبان تا ریاضی‌دانان و پزشکان و فیلسوفان و متکلمان و عارفان و نیز پادشاهان و وزیران و دیوان‌سالاران را دربردارد... مقدمه‌ی سوم اختصاص دارد به ذکر منابع کتاب که 393 اثر از امّهات آثار مکتوب شیعه و غیر شیعه، اعم از چاپی و خطی...
اعیان الشیعه. کتابی مفصل نوشته‌ی سیدمحسن امین حسینی عاملی (1282-1371)، از علمای شیعه، در تراجم احوال و ذکر آثار دانشمندان و بزرگان شیعه از آغاز تا روزگار معاصر که همه‌ی طبقات دانشمندان علوم گوناگون از راویان و فقیهان و مفسران و قاضیان و لغویان و ادیبان تا ریاضی‌دانان و پزشکان و فیلسوفان و متکلمان و عارفان و نیز پادشاهان و وزیران و دیوان‌سالاران را دربردارد. چنان که نویسنده خود تصریح کرده، این تألیف بزرگ اختصاص یافته است به ذکر احوال شیعیان دوازده امامی و جز به ندرت از دیگران یاد نشده است. کتاب به ترتیب حروف الفبایی نام اشخاص و نام پدران و القاب و کنیه‌های ایشان مرتب شده و در مواضعی که صاحب ترجمه القاب و اسامی متعدد داشته، نام یا لقب اشهر مدخل اصلی واقع شده و بقیه بدان ارجاع داده شده است. در هر مدخل نیز، ترتیب کار چنان است که نخست تاریخ ولادت و وفات درصورت اطلاع از آن و پس از آن، احوال و سیرت و دلایل تشیع صاحب ترجمه و آثار او، اعم از منظوم و منثور، ذکر شده است.
اعیان الشیعه اصلا مشتمل بر پنجاه و دو جزء است. کتاب با خطبه‌ای درباره‌ی علت تألیف و پیشینه‌ی این‌گونه تألیفات آغاز می‌شود. پس از آن مقدمه‌ی اول، درباره‌ی شیوه‌ی تألیف کتاب و سپس مقدمه‌ی دوم و سوم قرار دارد. مقدمه‌ی بلند دوم مشتمل است بر دوازده مبحث در معانی لغوی و اصطلاحی شیعه و اولین اطلاق آن؛ ظهور تشیع و انتشار و دلایل آن؛ طبقات رجال شیعه؛ آن چه بر اهل بیت و پیروان ایشان گذشت؛ اصول عقاید فقهی و کلامی شیعه؛ نظر نویسندگان و محققان اهل تسنن درباره‌ی شیعه؛ نقش شیعه در گسترش انواع دانش‌های عقلی و نقلی؛ ذکر اجمالی از احوال اجتماعی و سیاسی شیعه در طی قرون؛ و سرانجام ذکر کشورها و شهرهای شیعه‌نشین به تربیب الفبایی. مقدمه‌ی سوم اختصاص دارد به ذکر منابع کتاب که 393 اثر از امّهات آثار مکتوب شیعه و غیر شیعه، اعم از چاپی و خطی را در بردارد و نویسنده برای دست‌یابی به آنها در بسیاری از کتابخانه‌های کشورهای عربی خاورمیانه و ایران به جستجو پرداخته بوده است. این سه مقدمه جزء اول کتاب را تشکیل می‌دهد. متن کتاب تبرّکا با سیرت نبوی و احوال حضرت فاطمه علیهاالسلام آغاز می‌شود که جزء دوم کتاب به شمار می‌رود. جزء سوم در سیرت امام علی بن ابی طالب علیه السلام و جزء چهارم در سیرت بقیه‌ی امامان شیعه است.
تراجم احوال اعیان شیعه از جزء پنجم با «آبی» که نسبت دو تن از مشاهیر شیعه است آغاز می‌گردد و همین گونه پیش می‌رود تا یونس بن یعقوب بن قیس. سپس ذکر کتاب‌های مجهول‌المؤلف می‌آید که جزء پنجاه و یکم با آن خاتمه می‌یابد. جزء پنجاه و دوم مربوط به زندگی و احوال نویسنده به قلم خود اوست. این جزء از لحاظ بررسی تاریخ اجتماعی کشورهای خاورمیانه عربی، به ویژه اماکن مقدسه‌ی شیعه، شیوه‌های درسی حوزه‌ها، اوضاع سیاسی خاورمیانه از اواخر عصر عثمانی و سیطره‌ی انگلستان بر خاورمیانه و جنگ اول جهانی بسیار مهم است. ویراستار چاپ‌های اخیر کتاب آن چه را که نویسندگان دیگر درباره‌ی محسن امین گفته و نوشته‌اند به این بخش افزوده است.
اعیان الشیعه نخست در 1935 منتشر شد. چاپ پنجم به کوشش حسن امین با قطع رحلی در ده مجلد (بیروت 1403/1983) انجام گرفت. پس از آن حسن امین آن چه را از مجلدات پیشین فوت شده یا احوال مشاهیری را که پس از تاریخ تألیف کتاب تا دو دهه‌ی اخیر درگذشته‌اند گرد آورده و زیر عنوان مستدرکات اعیان الشیعه در دو مجلد به سال 1408-1409ق در بیروت چاپ و منتشر کرده است. متن مستدرکات با «آتش، حیدرعلی فیض آبادی» آغاز می‌شود و به «شیخ یوسف بن علی المقابی» خاتمه می‌یابد. ملحق مستدرکات هم مشتمل است بر ذکر بعضی وقایع مهم سیاسی و فعالیت‌های بعضی از مشاهیر شیعه؛ مانند افرادی از آل بویه و صفویان که در متن کتاب و مستدرکات ذکر نشده بود. فهارس مفصلی که یک جلد از کتاب را به خود اختصاص داده به فایده ی آن بسیار افزوده است.
سیدصادق سجادی. فرهنگ آثار ایرانی اسلامی. سروش
