علی باقریان | شهرآرا
در قرآن، تنها در یک موضع از ماه رمضان سخن رفته است: آیه ۱۸۵ سوره «بقره». البته سخن از روزه و روزه داری و احکام آن از آیه ۱۸۳ این سوره آغاز شده است. باری، سه آیه از بلندترین سوره قرآن به ماه رمضان و حدود و آیین‌های آن اشاره دارد که مفسران، ازجمله فارسی زبانان، از قدیم الایام، درباب آن‌ها بسیار گفته‌اند و نوشته‌اند.
آنچه در ادامه می‌خوانید پاره‌هایی است از اقوال تنی چند از گزارشگران ایرانی قرآن در چهار تفسیر فارسی کهن منثور از سده‌های چهارم تا ششم هجری: به ترتیب، «ترجمه تفسیر طبری» (گروهی از علمای فرارود، نیمه دوم سده ۴ هجری قمری)، «تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم» (ابوالمظفر شاهفور اسفراینی، نیمه نخست سده ۵ هجری قمری)، «تفسیر سورآبادی» معروف به «تفسیرالتفاسیر» (ابوبکر عتیق نیشابوری، نیمه دوم سده ۵ هجری قمری)، «کشف الأسرار و عُدّة الأبرار» معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری (احمد میبدی، ۵۲۰ هجری قمری).
پاره نخست گزارش‌هایی است درباب اسباب و دلایل تشریع روزه داری در صدر اسلام، پاره دوم برخی سخنان پیامبر اسلام (ص) حول فضایل ماه رمضان و اعمال آن را دربردارد که از سلمان فارسی نقل کرده‌اند، پاره سوم یک ترجمه تفسیری روشنگر از سه آیه یادشده است، پاره چهارم هم تفسیری عرفانی از این آیات را می‌نماید که ناظر به دلالت‌های باطنی آیات است.
حدیث روزه ماه رمضان
بدان که اندر اول اسلام روزه هنوز فریضه نکرده بود، ولکن نمازکردن و زکات از مال بدادن فریضه بود، و روزه ماه رمضان هنوز فریضه نگشته بود؛ و سببِ آن چنان بود که [..]خداى ــ عزوجل ــ [پیغامبر]را فرمود: [..]«بگوى خلق را تا اقرار دهند که خداى ــ عزوجل ــ یکى است و بگویند لا اله الا الله، محمد رسول الله [..].» و خداى ــ عز وجل ــ نماز بر امت محمد فرض گردانید.
[..]پس از آن، زکات فریضه گردانید. [..]پس این گفتارِ لا اله الا الله و این پنج نمازکردن در شبان روزى به وقت خویش و این زکات دادن اندر سالى یک بار، چنان که یاد کردیم، فریضه بود بر خلقِ امتانِ محمد؛ و بر امتان پیشین روزه نیز فرض بود؛ و پیغامبر ــ علیه السلام ــ [را]آرزو چنان بود که بر امت او نیز روزه فریضه باشد، تا امت او را نیز ثواب روزه و روزه داران باشد؛ و از بهر آن بود که این روزه به روزگار دراز فریضه شد که عربْ مردمانى خورنده بودند و از طعام خوردنشان صبر نبودى و نیز در اول اسلام حرب‌ها بسیار مى بود و حق ــ تعالى ــ نخواست که بر ایشان چیزى واجب کند که ایشان را آن چیز دشخوار آید و طاقت بندارند، ازبهر آنکه دین محمد ــ علیه السلام ــ سهل‌ترین دین هاست، چنان که پیغامبر ــ صلى الله علیه و سلم ــ گفت: [...]«مرا به دینى فرستادند سهل و آسان.»
ماهی عظیم و ماهی مبارک
پیغمبر ــ صلی الله علیه و سلم ــ [...]گفت: «یا‌ای‌ها الناس! نزدیک شما آمد ماهی عظیم و ماهی مبارک که اندر وی شبی است بهتر از هزار ماه، ماهی که خداوند ــ سبحانه و تعالی ــ فریضه گردانیده است روزه داشتن آن. [..]تطوّع کنید به قیام اندر شب‌های آن. هرکه وی تقرب کند به خدای ــ عز وجل ــ اندر آن ماه به خصلتی از خصلت‌های خیر چنان بُوَد که هفتاد فریضه گزارده باشد اندر ماهی دیگر، و هرکه فریضه بگزارد اندر آن ماه چنان بُوَد که هفتاد فریضه گزارده باشد اندر ماهی دیگر. آن ماه صبر است ــ و ثواب صبر بهشت بُوَد ــ و ماه مُواسات است، و آن ماه است که خداوند ــ عز وجل ــ اندر آن ماه روزی مؤمن را زیادت کند.
اولش رحمت است و اوسطش مغفرت است و آخرش آزادکردن است از آتش دوزخ. هرکه روزیْ روزه داری را روزه بگشاید آن مغفرتی بُوَد گناهان وی را و آزاد کند وی را از آتش دوزخ و وی را بدهند مزد روزه وی، بی آنکه از مزد وی چیزی بکاهند.» گفتند: «یا رسول الله! هرکس که از ما چیزی نیابد که کس بِدان روزه بگشاید؟» گفت: «این ثواب آن کسی است که روزه کسی گشاده گرداند بر شربتی شیر یا به خرمایی یا به شربتی آب؛ و آن کس که روزه داری را سیر کند خدای ــ تعالی ــ وی را از حوض خویش شربتی آب دهد که هرگز تشنه نگردد تا آنگه که اندر بهشت شود.»
که فروفرستادند در آن ماه قرآن را
«[۱۸۳]ای مؤمنان! نبشتند و فریضه کردند بر شما روزه، چنان که فریضه کردند بر آن کسان که پیش از شما بودند [یعنی امتان گذشته]، تا مگر شما بپرهیزید [از طعام و شراب و صحبت کردن].
[۱۸۴]روزی چند است شمرده. هرکه بُوَد از شما بیماری یا به سفری بر اوست شمردنی از روزهاى دیگر، و بر آن کسان که توانند آن را برابرى است خورش درویشى [و گر «فدیة طعام» به اضافت خوانی]برابر طعام درویشی. هرکه به خوش منشى افزونىِ نیکوى کند آن بهْ او را [یعنی، نکویی کند و بیش دهد، او را بهْ]و گر روزه دارید بهْ بُوَد شما را اگر هستید، که مى دانید [ثواب روزه و فضل آن].
[۱۸۵]ماه رمضان است که فروفرستادند در آن ماه قرآن را. با حق خواندنى است [قرآن]مردمان را و هویدایی هاست [حلال و حرام و حدود و احکام را]از راه نمودن [یعنی شریعت]و جدایى [میان حق و باطل به دلایل و حجج]. هرکه بیافت از شما ماه [رمضان]را روزه دارد آن را و هرکه بُوَد بیماری یا در سفرى بر وی است به شمار آن روز‌های دیگر شمرده. مى خواهد خدا به شما آسانى و نمى خواهد به شما دشوارى، و تا تمام کنید شمار آن و تا به بزرگى یاد کنید خدا را بر آنچه راه نمود شما را [به آسان‌ترین شریعتی]، و تا مگر بُوَد که شما سپاس دارى کنید [خدا را، زیرا که شما را شریعت بهین داد و توفیق ادای آن داد].»
به زبان اشارت و بیان حکمت
به زبان اشارت و بیان حکمت می‌گوید، اى شما که مؤمنانید! روزه که بر شما نبشته شد از آن نبشته شد که همه مهمان حق خواهید بود فردا در بهشت. خواهد تا مهمانان گرسنه به مهمانى بَرَد، که کریمان، چون کسى را به مهمانى برند، دوست دارند که مهمانْ گرسنه باشد تا ضیافت به دل مهمانان شیرین‌تر بُوَد. رب العالمین بهشت و هرچه در آن است مؤمنان را آفرید، که هیچّیز از آن وى را به کار نیست و به آن محتاج نیست. [..]آری؛ هرچه خزائن نعمت است رب العالمین همه برای مؤمنان و خورندگان آفرید، که خود نخورَد.
[..]حکمتی دیگر گفته‌اند روزه روزه دار را: یعنی تا خداوندانِ نعمتْ حال درویشان و گرسنگی ایشان بدانند و با ایشان مُواسات کنند. از اینجا بود که مصطفی را از اول یتیم کرد تا یتیمان را نیکو دارد، پس غریب کرد تا غریبی خود یاد آوَرَد و بر غریبان رحمت کند، و بی مال کرد وی را تا درویشان را فراموش نکند.
[..]روزه عامه مؤمنان به زبان شریعت شنیدی؛ اکنون روزه جوانمردان طریقت به زبان اهل حقیقت بشنو و ثمره و سرانجام آن بدان: چنان که تو تن را به روزه داری و از طعام و شراب بازداری، ایشان دل را به روزه درآرند و از جمله مخلوقات بازدارند؛ تو از بامداد تا شبانگاه روزه داری، ایشان از اول عمر تا آخر عمر روزه دارند؛ میدان روزه تو یک روز است، میدان روزه ایشان یک عمر.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
