علی باقریان | شهرآرا
از نثرهای صوفیانه قدیم فارسی، یکی هم «کشف المحجوب» اثر ابوالحسن علی بن عثمان جلابی هُجویری است. این کتاب اگرچه از «شرح التعرف لمذهب التصوف» جدیدتر است، پیش و بیش از آن شهرت یافته و محبوب شده است، تا آنجا که گویی نخستین مرجع فارسی در این باب است (اینجا، در این مجال و این مقال، نمی‌توانیم به دلایل این امر بپردازیم).
با این همه، از احوال و آثار شخص هجویری چیز زیادی نمی‌دانیم، به جز آنچه خود او در این تنها اثر باقی مانده‌اش متعرض آن شده است (هجویری چند اثر دیگر، ازجمله دیوان شعری، هم داشته است). مؤلف «کشف المحجوب» احتمالا در سال‌های آغازین سده پنجم هجری قمری، در حدود موطن و پایتخت غزنویان، یعنی غزنین، چشم به جهان گشود، اما در آغاز جوانی، سودایی، ولی ناآزموده و خام، راهی سرزمین‌های غربی شد و طی حدود سی سال از نیشابور تا آذربایجان و بغداد و شام را درنوردید و در نهایت رخت به لاهور کشید و همان جا، شاید قریب به سال ۴۷۰هجری، کار نگارش یا بازنویسی کتاب خود را به پایان برد.
هجویری اگرچه سفری بود و صوفی رسمی و خانقاهی به شمار نمی‌آمد، در همین سفرها پیران بسیاری را دید و انواع واقسام فِرَق تصوف را درک کرد، چندان که سرانجام توانست کتابی استثنایی پدید بیاورد، کتابی که البته از آثار پیشینیان او مایه بسیار دارد، اما با نوآوری‌هایی که مؤلف آن در کار کرده است، در پایه‌ای بلند جای می‌گیرد. باری، هجویری به خواهش یکی از همشهریانش کوشید اثری پدید بیاورد که پرده از نادیده‌ها و نادیدنی‌های تصوف برگیرد و حقیقت آنها را بنمایاند -عنوان کتاب گواه همین امر است. مؤلف پس از تمهید مبانی و طرح مقدمات لازم (ازجمله مسائل تاریخی)، طی چند باب، ذیل عنوان کلی «کشف الحجاب...» به تبیین و توضیح مفاهیمی مانند «معرفة الله» و «توحید» و «ایمان» در نظر هم مشربان خود پرداخته و در همین راستا یک باب را هم به «صحبه مع آدابها و احکامها» اختصاص داده است، اینکه هم نشینی و نشست وبرخاست و معاشرت با همراهان چه آداب و ترتیباتی دارد. گزیده‌ای که می‌خوانید از همین بخش، زیر عنوان «باب آدابهم فی الکلام و السکوت» است:
و گروهی از مشایخ سکوت را بر کلام فضل نهاده اند و گروهی کلام را بر سکوت. [...] و من که علی بن عثمان الجلابی ام می‌گویم کلام‌ها بر دو گونه باشد و سکوت‌ها بر دو گونه: کلامْ یکی حق بُوَد و یکی باطل، و سکوتْ یکی حصول مقصود و آن دیگر غفلت. پس هر کسی را گریبان خود باید گرفت اندر حال نطق و سکوت: اگر کلامش بحق بُوَد، گفتارش بهتر از خاموشی و اگر باطل بُوَد، خاموشی بهتر از گفتار؛ و اگر خاموشی از حصول مقصود و مشاهده بُوَد، خاموشی بهتر از گفتار و اگر از حجاب و غفلت بُوَد، گفتار بهتر از خاموشی. پس تا که را فرا گفتار آرند و که را خاموش کنند که اصل این معانیْ آن است. پس داعیان این طریقت اندر گفتار خود مأذون و مضطر باشند و اندر خاموشیْ شرم زده و بیچاره، از آنچه گفتار ایشان از دیدار بُوَد و گفت بی دیدار به نزدیک ایشان خوار بُوَد و ناگفتن دوست تر از گفتن دارند تا با خود بودند و چون غائب شدند، خلق مر قول ایشان را بر جان نگارند. پس باید تا طالبْ زبانی را که خوضش اندر عبودیت بُوَد خاموش کند تا زبانی که نطقش به ربوبیت بُوَد فراگفتن آید و عبارات وی صیاد دل‌های مریدان گردد. و ادب اندر گفتار آن است که بی امر نگوید. و مرید را باید تا اندر سخن پیران دخل و تصرف نکند و به عبارت بر ایشانْ غریب نیارد و بدان زبان که شهادت گفته است دروغ و غیبت نگوید و مسلمانان را نرنجاند و درویشان را به نام مجرد نخواند و تا چیزی از وی نپرسند، نگوید و سخن گفتن ابتدا نکند. و شرط خاموشی درویش آن بُوَد که بر باطل خاموش نباشد و شرط گفتْ آنکه جز حق نگوید.
گروهی از پیران [=پیشوایان] خاموشی را از گفتار برتر نهاده اند و گروهی گفتار را از خاموشی. [...] و من که علی بن عثمان الجلابی ام می‌گویم گفتارها بر دو گونه اند و خاموشی‌ها بر دو گونه: [از دو گونه] گفتار یکی درست و راست است و یکی نادرست و دروغ، و [از دو گونه] خاموشی یکی [در پی] دریافتن خواسته است و آن دیگر [در پی] ناآگاهی. پس هر کسی، در زمان سخن گفتن و خاموشی، باید گریبان خود را بگیرد [=خود را بازخواست کند]: اگر گفتارش درست و راست باشد، گفتنش از نگفتن بهتر است و اگر نادرست و دروغ باشد، نگفتن از گفتن بهتر؛ و اگر نگفتن [در پی] دریافتن خواسته و مشاهده [=«اندیشه» یا «نگریستن در روی کس» یا «دیدن خود در درگاه خدا»] باشد، نگفتن از گفتن بهتر و اگر از چشم پوشیدگی و ناآگاهی باشد، گفتن از نگفتن بهتر. پس بایست دید که چه کسی را به گفتن رهنمون می‌شوند و چه کسی را به نگفتن می‌خوانند، که گزیده این سخنان آن است. پس آنان که آهنگ این راه وروش دارند و بر آن گام می‌زنند در گفتن خود فرمان یافته و ناچارند و در نگفتن شرمگین و درمانده، زیرا گفتن ایشان [برآمده] از دیدار است و گفت بی دیدار نزد ایشان بیهوده باشد، و تا سرشان به کار خودشان باشد خاموشی را از گفتار بیشتر دوست می‌دارند و زمانی که از میان رفتند، مردم گفته ایشان را با دل و جان می‌پذیرند. پس خواهنده باید زبانی را که از روی بندگی [دیگران] و برای آن می‌چرخد در کام کَشَد تا آن زبانی که سخن گفتنش به [فرمان] خدایی باشد به گفتار آید و گزاره‌های آن [یا «او»] شکارگر دل‌های دوستاران و پیروان شود. در گفتار، روش پسندیده آن است که [گوینده] بی دستور لب به سخن نگشاید. دوستار و پیرو را بایسته است که در سخن پیشروان دست نَبَرَد و دگرگونی پدید نیاورد و در گفتار با ایشان از [پاره های] ناآشنا و شگفتی آور بهره نگیرد و با آن زبان که شهادت [=گزاره‌های گواهی بر یگانگی خدا] گفته است دروغ نگوید و بدگویی نکند و مسلمانان [یا «پاک دینان» یا «یکتاپرستان»] را نرنجاند و رهروان را تنها به نام نخواند و تا چیزی از او نپرسند لب به سخن نگشاید و در سخن گفتن آغازگر نباشد. بایسته نگفتن رهرو آن باشد که در برابر نادرست و دروغ دهان نبندد و بایسته گفتنْ آنکه جز درست و راست نگوید.
«کشف المحجوب» (سده ۵ هجری قمری). مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی. تهران: انتشارات سروش۱۳۸۳. صص۵۲۱-۵۲۲.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
