مسلمانان در برخورد با دیگری | اعتماد
کتاب «مسلمانان در برخورد با دیگری، چهارده جستار در دین شناسی و شناخت فرقهها» نوشته خانم لیلا هوشنگی عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا در چهارده فصل و در 242 صفحه از سوی انتشارات کویر منتشر شد. کتاب، منتخبی از برخی پژوهشهایی است که نویسنده طی بیش از دو دهه تحقیق و آموزش در حوزه مطالعات ادیان به انجام رسانده است. در این سالها، علایق و دغدغههایش عمدتا پیرامون سیر شکلگیری و تطور مفاهیم در سنتهای دینی مختلف بهویژه ادیان ابراهیمی، با روش مطالعات مقایسهای بوده است.
شناخت مفاهیم بنیادی و تحول تاریخی آنها همواره از جمله موضوعات جذاب و مهم پژوهشی بهشمار میآید. دورههای مختلف فکری و تفاسیر متفاوتی که از مفاهیم و اصطلاحات حوزههای گوناگون در طی زمان عرضه شده، آینده تکاپوهای فکری و جستجوی بیوقفه انسانها برای یافتن حقیقت است و روشن است که واکاوی تصاویر این آینه تا چه حد میتواند مهم باشد.
کتاب در بردارنده مقالاتی ناظر به ملل و نحلنویسی و مطالعات ادیبان بر پایه روش و دغدغه مذکور است که نویسنده امیدوار است خالی از طرح دیدگاههایی حتی المقدور راهگشا برای مطالعات تخصصی بعدی نباشد. در سه مقاله نخست به بررسی محتوایی سه کتاب مهم از فرهنگ ایران در حوزه شناخت ادیان و فرقه شناسی پرداخته است. این کتاب‌ها به جهت ارائه تصویر و تصور از «دیگری» از سوی محققان و دانشمندان مسلمان حائز اهمیت است و در میان آنها اثر ابوریحان بیرونی بهصورت منحصر به فرد جایگاهی ویژه دارد.
نویسنده «بیان الادیان» و «تبصره العلوم» را در حوزه ملل و نحلنویسی به این دلیل برگزیده که به زبان فارسی نگاشته شدهاند، برخلاف اغلب این آثار این حوزه، که به زبان عربی است. از این رو علاوه بر محتوای فرقه شناختی، توجه به این دو اثر برای شناخت بیشتر تاریخ نثرنویسی نیز میتواند سودمند باشد.
نویسنده در سه مقاله بعدی بهبررسی «تلمود» پرداخته که پس از عهد عتیق مهمترین متن مقدس یهودیان است و جایگاهی هویت بخش نزد قوم یهود دارد. نخست درباره بخشهای مختلف این مجموعه و سیر تکوین تلمود مطالبی ذکر شده است. سپس نظر به اهمیت تلمود در سنت اسلامی، به تفصیل به نحوه آشنایی مسلمانان با این مجموعه و نیز تاثیر آن بر سنت اسلامی از جنبههای مختلف پرداخته است. در تکمیل همین مباحث مقاله «ابن حزم و آگاهی وی از تلمود» آمده است. این مقاله نخستین بار در سال 1385 در همایشی در مراکش به زبان عربی ارائه شد.
در مقاله بعدی، نویسنده بهبررسی آرا و جایگاه متکلم متقدم و برجسته، «بشربن معتمر» پرداخته است که اندیشههایش بخشی از تاریخ مواجهه مسلمانان با رویکردهای عقل گرایانه است. در ادامه پی گرفتن مفاهیم دینی و سیر تطول تاریخی آنها، در مقاله «خاتمیت» به واکاوی مولفههای ناظر به خاتمیت در سنتهای دینی یهودی، مسیحی و مانوی پرداخته است. مقایسه مشابهتها و تفاوتها در این زمینه برای دریافت تصویری کلی از تاریخ اندیشه نجات شناسی میتواند مفید باشد.
در مقاله بعدی در باره زمینه یکتاپرستی در شبه جزیره عربستان؛ با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی منطقه و حکومتهای مهم در شمال و جنوب آن، بهبررسی نقش و جایگاه تاریخی مسیحیان سریانی پرداخته شده که در مطالعات کنونی برای فهم زمینههای ظهور اسلام بسیار موثر شمرده میشوند.
در مقالات آخر، نویسنده به دوره معاصر نظر داشته است. شاید بتوان گفت در این مقالات مفهوم «دیگری» به صورتی برجستهتر قابل شناسایی است. مفهوم «دیگر» و «دیگری» در پژوهشهای فلسفی و دین شناختی از زوایای گوناگونی پیگیری می‌شود و دست مایه ایده پردازی برای تحقیقات نوین بعدی بهشمار میآید. مساله این کتاب مباحث نظری راجع به موضوع نیست بلکه بیشتر واقعیات عملی و تاریخی مورد توجه بوده است. وجه اشتراک مقالات پیش رو عمدتا شناخت مسلمان از ادیان «دیگر» و شیوه برخوردشان با «دیگری» در حوزه معتقدات دینی در دورههای متفاوت تاریخ است.
مقاله پایانی کتاب هم راهنمایی کتاب شناختی است برای پژوهش در مسیحیت که متناسب با رویکرد مقالات این کتاب در آن منابع راجع به مسیحیت در فرهنگ و سنت اسلامی نیز گنجانده شده است. این جستارها در طی حدود دو دهه اخیر در نشریات و مجلات گوناگون داخلی منتشر شده است. البته برای انتشار در این کتاب مقالات متناسب با این مجموعه گاه روز آمد و اصلاح یا با افزودههایی همراه شده است و از این جهت الزاما همگی مقالات همانند چاپ نخست آنها نبوده است.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
