خادم | شهرآرا
شاهنامه اثری چندلایه، تأویل پذیر و منبعی مادر است که پس از 10سده هنوز زایاست و بارآور. کماکان دربارهاش مینویسند یا از داستانها و شخصیتها و درون مایهاش برای خلق آثار ادبی و هنری الهام میگیرند. بررسی آن از دیدگاه جامعه شناسی، سیاسی، فرهنگی، تاریخی و زوایای دیگر کاری است که پژوهشگران و صاحب نظران به آن مشغول هستند. در دو سال گذشته کتابهای متنوع و بسیاری درباره شاهنامه و فردوسی منتشر شده که تأییدی است بر زنده بودن این اثر کهن و گران قدر فارسی. در این مطلب چند نمونه از کتابهای تازه منتشرشده در این باره را به صورت کوتاه معرفی کرده ایم.
از شاهنامه تا رمان
متون کلاسیک در دنیا از منابع لایزال برای الهام و اقتباس هستند. هنر و ادبیات غرب هنوز از آبشخور ایلیاد و ادیسه بهره میبرد؛ چه به صورت مستقیم و چه غیرمستقیم. آثار شکسپیر دست مایه ساخت برخی از مهم ترین فیلمهای تاریخ سینماست و تئاترهایی که براساس آنها در کشورهای مختلف روی صحنه رفته، از شمار خارج است.
اعظم نیکخواه فاردقی در کتابی با عنوان «از شاهنامه تا رمان» با زیرعنوان «فراخوانی شخصیتهای شاهنامه به رمان فارسی به مثابه کنش اجتماعی»، رمانهای فارسی منتشر شده در دو دهه، از 1370 تا 1390 را بررسی کرده است تا تأثیر شاهنامه را در این آثار نشان دهد. او در پیشگفتار کتاب، شاهنامه فردوسی را شاهکاری برشمرده که به دلیل قابلیت تأویل پذیری اش همواره الهام بخش نویسندگان و شاعران بوده است.
دکتر محمدجعفر یاحقی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد نیز در مقدمه ای که بر این کتاب نوشته، هنر را از مؤثرترین ابزارهای دنیای امروز برای گفت وگو برشمرده و شاهنامه را پیش متنی فرهنگی دانسته است که میتوان از جهتهای مختلف از آن بهره برداری کرد: «آثار جاودان کلاسیک با آنکه در زمان خود ظرفیت بالایی برای مخاطبان آن روزگار داشته اند، میتوانند در هر دوره و در هر نقطه دیگر متناسب با زمان و مکان، لایه ای از استعارهها و ظرفیتهای زمانی را به نمایش بگذارند و تمایلات و خواستههای مردمان زمان خود را بازتابانند و به آنها راههای نارفته ای را نشان دهند که پیش از آن ورود به آن برایشان تصور شدنی نبوده است. تردید نباید داشت که اثر کلاسیک و زمان داری مانند شاهنامه که عمری هزارساله را پشت سر گذاشته، به دلیل داشتن همین ظرفیت آن هم در حد بالای آن، اهمیت و اعتبار خود را تا روزگار ما حفظ کرده است.»
«از شاهنامه تا رمان» در چهار فصل با عنوانهای کلیات و مفاهیم، بافت سیاسی،اجتماعی فرامتن، جدال دیرین و پیوسته سنت و تجدد، فراخوان شخصیتهای شاهنامه در راستای تضعیف گفتمانهای سنت گرا و تجددطلب، فراخوان شخصیتهای شاهنامه در جهت تقویت گفتمانهای سنت گرا و تجددطلب از سوی نشر نگاه معاصر منتشر شده است.
اعظم نیکخواه فاردقی در این اثر 273صفحه ای، 10رمان «سالمرگی»، «حیرانی»، «کمدی تراژدی پارس»، «نیمه غایب»، «فریدون سه پسر داشت»، «تهمینه»، «قصه تهمینه»، «سهراب کشان»، «آتش زندان» و «به هادس خوش آمدید» را دست مایه پژوهش خود قرار داده است.
فکر سیاسی در شاهنامه فردوسی
امر سیاسی، سیاست ورزی، مسئله قدرت، شیوه حکومت داری و آداب ملک داری ستون فقرات و دغدغه اصلی شاهنامه است و همه داستانها و درامها و تراژدیهای دیگر در حاشیه یا در پیوستار با آن شکل میگیرد و پرورده میشود. مقالات و کتابهای بسیاری با توجه به این مباحث نوشته شده که «تراژدی قدرت در شاهنامه»، نوشته زنده یاد مصطفی رحیمی یکی از آن هاست. «فکر سیاسی در شاهنامه فردوسی» از این دست آثار است که به سعی وحید بهرامی به دست آمده است.
او در پیشگفتار کتاب، هدفش از نوشتن این اثر را «کنکاش و تبیین یک اندیشه سیاسی واحد و کامل از تفکر سیاسی ایرانشهری و آیین حکومت داری متناسب با خلق وخوی جامعه ایرانی که طی هزاران سال تکامل یافته» بیان میکند. همچنین این کتاب را تلاشی میداند برای نشان دادن لایههای ذهنی و عینی هویت اندیشه سیاسی که شاید برای اداره کشور در اوضاع کنونی، چاره ساز باشد.
اما چرا شاهنامه؟ بهرامی در مقدمه و پس از توضیحاتی آورده است: «شاهنامه از نظر تاریخ اندیشه سیاسی ایرانشهری اثری یگانه و بی همتاست که به تقریب بازتابی از همه منابع دوره باستانی که از تطاول ایام در امان مانده و به دست حکیم ابوالقاسیم فردوسی و اطرافیان او رسیده است. پس بهتر از هر متنی، در شاهنامه میتوان زوایای ناشناخته روح ایرانی و سرشت تاریخی و هویت اندیشه سیاسی ایرانیان را در آن جست و ضرورت انجام این کتاب نیز از این قرار است.»
این اثر 172صفحه ای، علاوه بر مقدمه و نتیجه گیری، چهار فصل دارد که عبارتند از: 1.مشروعیت سیاسی در شاهنامه فردوسی 2.غایت امر سیاست در شاهنامه فردوسی 3.سامان سیاسی در شاهنامه فردوسی و 4.محدودیتهای قدرت سیاسی در شاهنامه فردوسی.
«فکر سیاسی در شاهنامه فردوسی» را نشر قصیده سرا سال 1401 منتشر کرده است.
اسطوره سیاسی شاهنامه
کتاب «اسطوره سیاسی شاهنامه و چند مقاله دیگر» از آثار متأخری است که همان طور که از نامش پیداست، به شاهنامه از منظر سیاسی آن نگریسته است. در پیشگفتار کتاب آمده است: «این کتاب دو بخش دارد: 1. اسطوره سیاسی در شاهنامه 2. قدرت و فسادپذیری آن. اسطوره سیاسی منحصر به شاهنامه نیست. در میان ملتهای دیگر نیز پیشینه دارد. نمونه رومی و یهودی آن را در این کتاب آورده ایم. نمونههای فراوان آن در شاهنامه دلیل غنای این کتاب است. قدرت و فسادپذیری آن. این مفهوم را به یونانیان باستانی نسبت داده اند و در شاهنامه در پیوند قدرتِ استبدادی مطرح شده است. در پایان کتاب، داستان ارمایل و گرمایل آمده است که برداشتِ جالبی است از فداکاری انسان در بحرانهای سیاسی و اجتماعی و نیز اسطوره ای است از پیدایش کُردان و شکل گیری جامعه کُرد.»
مرحوم حجت الله اصیل، نویسنده این کتاب است که توسط نشر صدای معاصر در 111صفحه به بازار آمده است.
سخنهای دانندگان، گفتوگو با شاهنامه شناسان
32 تن از بزرگ ترین شاهنامه شناسان دوران ما به 28پرسشی که دکتر محمدجعفر یاحقی درباره شاهنامه و فردوسی از آنها پرسیده است، پاسخ داده اند. نامهای بزرگی مانند جلال خالقی مطلق، میرجلال الدین کزازی، مهری بهفر، سجاد آیدنلو، اولریش مارزلف، محمود امیدسالار، ابوالفضل خطیبی و .... استادان و صاحب نظرانی در حوزههای مختلف از زبان و ادبیات تا تاریخ، مردم شناسی، شرق شناسی، واژه شناسی، ادبیات عامیانه، ترجمه، سیاست و جامعه شناسی که شاهنامه حلقه وصل و نقطه مشترک همه آن هاست.
این کتاب با خواستاری محمدجعفر یاحقی و به کوشش حامد مهراد به نتیجه رسیده است. دکتر یاحقی در مقدمه اش بر این کتاب نوشته است: «این مجموعه پرسش ها، که براساس تجربه دریافته بودیم پرسش بسیاری از شاهنامه دوستان و عموم علاقه مندان نیز هست، امیدواریم بتواند به گوشه ای از دغدغههایی که در ذهنها هست پاسخ بدهد و مهم تر از آن راه را برای پرسشهای دیگر و دیگران نیز بگشاید.»
حامد مهراد نیز در مقدمه اش درباره هدف از تألیف این اثر گفته است: «هدف آن افزون بر بررسی دقیق و آسیب شناسی مسائل روز شاهنامه پژوهی و شناسایی مسیرهای ممکن این شاخه از فرهنگ، کنار هم نشاندن آرای مختلف پژوهشگران در زمینه ای واحد و دست یافتن خانواده بزرگ ادب حماسی به نتیجه آن است.»
گردآوری این مجموعه از اردیبهشت 1398 آغاز شده که با هجوم ویروسی به نام کرونا و همه گیری، کُندی ای در کار افتاده است، اما عاقبت در سال1400 به همت نشر فرهنگ معاصر و با همکاری مؤسسه فرهنگی هنری خردسرای فردوسی در 452صفحه به قفسه کتاب فروشیها راه پیدا کرده است.
............... تجربهی زندگی دوباره ...............
