هادی دقیق | شهرآرا


نوشتن و گفتن از تاریخ در ایران همیشه سخت بوده و دلایلش هم فراوان است؛ دل زدگی تاریخی در آموزش‌های پایه و تدریس نادرست آن، محنت و رنج تاریخی ما، دیریاب و سنگین بودن متن کتاب‌ها و... . به تازگی انتشارات ققنوس مجموعه کتابی در زمینه تاریخ منتشر کرده است که به باور نویسنده آن، مخاطبش عام و زبانش همه فهم است. محسن جعفری، نویسنده «مجموعه تاریخ ایران زمین» که اکنون بخشی از آن چاپ شده، متولد مشهد و ساکن نیشابور است. تحصیلات دانشگاهی اش هم در رشته تاریخ ایران است و از دانشگاه خوارزمی مدرک دکتری دارد. به بهانه هفته کتاب و کتاب خوانی با او درباره این مجموعه گپ زدیم:

تاریخ ایران زمین

لزوم خواندن تاریخ اگر چه گزاره ای بدیهی است، اما با توجه به شکل تحولات جهان امروز می‌تواند این سؤال همچنان در خور تأمل باشد؛ چرا باید به گذشته برگردیم و تاریخ بخوانیم؟
تصور عمومی بر این است که تاریخ امری مربوط به گذشته است و آگاهی از آن تأثیری بر زندگی امروز و آینده ما ندارد، درحالی که تاریخ در متن زندگی ما جاری است. وجه تمایز انسان با حیوان، فرهنگ و هویت ویژه هر یک از جامعه‌های انسانی است که در تاریخ آن‌ها ریشه دارد. پیرامون و حتی در درون ما صدها مفهوم فرهنگی و اجتماعی وجود دارد که معنای آن‌ها را به جز از راه مطالعه تاریخ نمی‌توان فهمید. به باور من خواندن تاریخ کوششی بی پایان برای شناخت هویت فرهنگی خودمان است و ما هرچه بیشتر تاریخ بدانیم، پدیده‌های فرهنگی و اجتماعی پیرامونمان را عمیق تر درک می‌کنیم. پس تاریخ نه نگاه به گذشته که درواقع مطالعه فرهنگ امروز خودمان و دورنمای آینده فرهنگی و اجتماعی فرزندانمان است.

مجموعه کتاب‌های تاریخ ایران زمین را به تازگی روانه بازار کتاب کرده اید، مجموعه ای که ناشر آن یکی از انتشاراتی‌های بلند آوازه کتاب ایران به ویژه در حوزه تاریخ است و کتاب‌های تاریخی بی‌شماری را روانه بازار نشر کرده است. مزیت مجموعه تاریخ ایران زمین نسبت به بقیه کتاب‌های تاریخی که در این نشر چاپ شده اند یا حتی بقیه کتاب‌های تاریخی موجود در بازار نشر ایران چیست؟
کتاب‌های تاریخی بازار ایران را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد؛ کتاب‌های علمی که پژوهشگران و استادان تاریخ نوشته اند، کتاب‌های غیرعلمی و گاه داستانی که برخی افراد عمدتا غیرمتخصص می‌نویسند. دسته نخست از نظر علمی بسیار ارزشمندند، اما تقریبا همه آن‌ها یک ایراد مشابه دارند؛ اینکه برای خواننده معمولی تاریخ ایران نوشته نشده اند. خواننده عادی تاریخ ایران یعنی همه علاقه مندان تاریخ ایران که به صورت دانشگاهی در رشته تاریخ تحصیل نکرده اند؛ از یک دانش آموز دبیرستانی تا دکترای تخصصی رشته‌های دیگر. همه این طیف وسیع به کتاب‌های علمی تاریخی با زبانی ساده و روان و بدون حاشیه پردازی، درباره تاریخ ایران نیاز دارند. کتاب‌های علمی تاریخ معمولا قطور و پر از اصطلاحات و جزئیات تخصصی هستند، اما کتاب‌های این مجموعه 120 تا 150صفحه دارند و با زبانی بسیار ساده و روان نوشته شده اند.من در دوره دانشجویی از طریق مجموعه تاریخ جهان با کتاب‌های این انتشارات آشنا شدم و از همان زمان چنین طرحی را برای تاریخ ایران هم در سر داشتم که جایش در میان کتاب‌های تاریخی انتشارات ققنوس خالی بود.

یکی از ویژگی‌های این مجموعه کتاب، سال شماری از رویدادهای تاریخی است که در ابتدای هر جلد آمده است، آیا می‌شود این سال شمار را به نوعی اطلاعات کلی و ویکی پدیایی تاریخ ایران قلمداد کرد؟ این دید، صرف آشنایی با سال شمار تاریخی، چه کمکی به مخاطب می‌کند؟
من با تجربه چندساله در آموزش تاریخ ایران متوجه شده ام برای درک بهتر مخاطب باید تاریخ ایران را از کل به جزء بیان کرد؛ یعنی نخست دوره‌های مهم تاریخ ایران را معرفی کرد، سپس جزئیات رویدادهای هر دوره را به مخاطب ارائه داد. در جلد نخست این مجموعه کل تاریخ ایران را در دو نمودار توضیح داده ام و قراردادن سال شمار در آغاز هر جلد این مجموعه در ادامه روند از کل به جزء آمدن است و خواننده پس از آشنایی ذهنی اولیه، خیلی بهتر می‌تواند جزئیات رویدادها را به یاد بسپارد.

تاریخ اساطیری ایران که یک بخش از جلد اول این مجموعه است، بین اطلاعات تاریخی و باستان شناسی کتاب چه جایگاهی دارد و اصولا در درک تاریخ، اساطیر چه نقشی دارند؟
اساطیر در واقع بین تاریخ و داستان قرار دارند؛ یعنی شخصیت‌های اساطیری لزوما غیرواقعی نیستند، بلکه سندی قطعی درباره آن‌ها وجود ندارد که شاید در کاوش‌های باستان شناسی آینده پیدا شود. در شناخت اساطیر باید توجه کرد که اسطوره‌ها فارغ از واقعیت تاریخی، در شکل گیری هویت فرهنگی جوامع نقش پررنگی دارند؛ بنابراین برای شناخت هویت اقوام، شناخت اساطیر آن‌ها مهم است.

طراحی جلد این مجموعه کتاب هم در نوع خودش ویژه است و در عین سادگی، شاخصه‌های گرافیکی پررنگی دارد.تصاویر روی جلد و پشت کتاب چقدر نماد هنر هر بخش از آن تاریخ هستند؟ برای نمونه در جلد اول این مجموعه؛ «ایران در سپیده دمان تاریخ» تصویری از جام طلایی مارلیک نقش بسته است. در کل وسواسی برای نمادسازی روی جلد ؟
بله. یکی از هدف‌های مهمی که در کتاب‌های این مجموعه دنبال می‌شود، آشنایی خوانندگان با آثار معماری و هنر هر دوره است. به همین دلیل، این کتاب‌ها برخلاف بسیاری از کتاب‌های تاریخی دیگر تصویرهای زیادی دارند. به طورکلی در این مجموعه کوشش شده است حدود 65درصد حجم کتاب‌ها به تاریخ سیاسی و 35درصد به تمدن و فرهنگ هر دوره اختصاص یابد.

درباره عنوان کتاب‌ها چطور؟ حساس بودید؟ مثلا «اشکانیان؛ فرمانروایان فراموش شده» چقدر بیان کننده تاریخ سلسله اشکانی است؟
وقت زیادی صرف برگزیدن نام مناسب هر دوره کرده ام. پشت نام هر کدام از کتاب‌های این مجموعه، حقیقتی تاریخی نهفته است. مثلا جلد سوم را «اشکانیان؛ فرمانروایان فراموش شده» نام گذاری کرده ام، زیرا جزئیات فرمانروایی و حتی نام بسیاری از پادشاهان آن‌ها را به درستی نمی‌دانیم. «ساسانیان؛ فرمانروایان ایران شهر» هم به اهمیت فوق العاده دوره ساسانی در شکل گیری هویت و فرهنگ ایرانی اشاره می‌کند.

چهار جلد تا پایان دوره ساسانی منتشر شده است. چند جلد دیگر از این مجموعه قرار است آماده شود و کی منتشر می‌شوند؟
طرح اولیه این مجموعه 10جلد است که تاریخ ایران از آغاز تا دوره مشروطه را دربرخواهند گرفت. اکنون کتاب پنجم مجموعه در مراحل پایانی آماده سازی برای انتشار قرار دارد و درحال نوشتن بخش‌های پایانی کتاب ششم این مجموعه نیز هستم. تاریخ دقیق انتشار کامل مجموعه را نمی‌توان تعیین کرد، ولی فکر می‌کنم دست کم تا سال 1405 طول بکشد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بابا که رفت هوای سیگارکشیدن توی بالکن داشتم. یواشکی خودم را رساندم و روشن کردم. یکی‌دو تا کام گرفته بودم که صدای مامانجی را شنیدم: «صدف؟» تکان خوردم. جلو در بالکن ایستاده بود. تا آمدم سیگار را بیندازم، گفت: «خاموش نکنْ‌نه، داری؟ یکی به من بده... نویسنده شاید خواسته است داستانی «پسامدرن» بنویسد، اما به یک پریشانی نسبی رسیده است... شهر رشت این وقت روز، شیک و ناهارخورده، کاری جز خواب نداشت ...
فرض کنید یک انسان 500، 600سال پیش به خاطر پتکی که به سرش خورده و بیهوش شده؛ این ایران خانم ماست... منبرها نابود می‌شوند و صدای اذان دیگر شنیده نمی‌شود. این درواقع دید او از مدرنیته است و بخشی از جامعه این دید را دارد... می‌گویند جامعه مدنی در ایران وجود ندارد. پس چطور کورش در سه هزار سال قبل می‌گوید کشورها باید آزادی خودشان را داشته باشند، خودمختار باشند و دین و اعتقادات‌شان سر جایش باشد ...
«خرد»، نگهبانی از تجربه‌هاست. ما به ویران‌سازی تجربه‌ها پرداختیم. هم نهاد مطبوعات را با توقیف و تعطیل آسیب زدیم و هم روزنامه‌نگاران باتجربه و مستعد را از عرصه کار در وطن و یا از وطن راندیم... کشور و ملتی که نتواند علم و فن و هنر تولید کند، ناگزیر در حیاط‌خلوت منتظر می‌ماند تا از کالای مادی و معنوی دیگران استفاده کند... یک روزی چنگیز ایتماتوف در قرقیزستان به من توصیه کرد که «اسب پشت درشکه سیاست نباش. عمرت را در سیاست تلف نکن!‌» ...
هدف اولیه آموزش عمومی هرگز آموزش «مهارت‌ها» نبود... سیستم آموزشی دولت‌های مرکزی تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا توده‌ها را در مدارس ابتدایی زیر کنترل خود قرار دهند، زیرا نگران این بودند که توده‌های «سرکش»، «وحشی» و «از لحاظ اخلاقی معیوب» خطری جدی برای نظم اجتماعی و به‌علاوه برای نخبگان حاکم به شمار روند... اما هدف آنها همان است که همیشه بوده است: اطمینان از اینکه شهروندان از حاکمان خود اطاعت می‌کنند ...
کتاب جدید کانمن به مقایسه موارد زیادی در تجارت، پزشکی و دادرسی جنایی می‌پردازد که در آنها قضاوت‌ها بدون هیچ دلیل خاصی بسیار متفاوت از هم بوده است... عواملی نظیر احساسات شخص، خستگی، محیط فیزیکی و حتی فعالیت‌های قبل از فرآیند تصمیم‌گیری حتی اگر کاملاً بی‌ربط باشند، می‌توانند در صحت تصمیمات بسیار تاثیر‌گذار باشند... یکی از راه‌حل‌های اصلی مقابله با نویز جایگزین کردن قضاوت‌های انسانی با قوانین یا همان الگوریتم‌هاست ...