کتاب «افق‌های تازه در تاریخ جوامع شیعه» تلاش دارد جنبه‌های مختلف و گاه مغفول تاریخ تشیع را با بهره‌گیری از این دسته منابع مورد بررسی قرار دهد.

افق‌های تازه در تاریخ جوامع شیعه محمد کاظم رحمتی

به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، کتاب «افق‌های تازه در تاریخ جوامع شیعه» نوشته محمد کاظم رحمتی از سوی انتشارات سروش منتشر شده است.

در بخشی از مقدمه کتاب می‌خوانیم: «بررسی تاریخ تشیع براساس نسخه‌های خطی و تلاش برای گردآوری اطلاعات پراکنده‌ای که در میان انبوهی از نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های مختلف موجود است، می‌تواند گامی در شناخت بهتر تشیع، خاصه در مناطقی چون بحرین قدیم، شام و جبل‌عامل در سده‌های هفتم تا دهم هجری باشد که به نحو خاص آثار تاریخ‌نگاری محلی یا تاریخ‌نگاری‌های عام در خصوص آن‌ها موجود نیست. در حقیقت با توجه قراردادن اطلاعات تاریخی آمده در انجامه یا صفحه عنوان نسخه‌های خطی و استخراج آن‌ها می‌توان تصویر روشن‌تری از تاریخ تشیع ارائه کرد.

همچنین یافت‌شدن برخی نسخه ای از آثار مفقود، می تواند چشم انداز های تازه ای در بررسی پاره ای از موضوعات بگشاید. از این دست آثار پیدا شدن نسخه‌ای خطی از کتاب الردةو الفتوح و کتاب الجمل و مسیر عائشة و علی سیف‌بن عمر تمیمی ضبی اسیدی را باید نام برد که پیش از آن عمده دانسته‌های ما درباره گزارش‌ها و روایت‌های تاریخی تدوین‌شده توسط او در وهله نخست به واسطه نقل‌قول‌های گسترده محمد بن جریر طبری و سپس مطالب نقل شده توسط ابن عساکر بود. اکنون این امکان فراروی محققان قرار گرفته است تا تصویری بهتر و دقیق‌تری از شیوه و روش سیف‌بن عمر در تدوین اخبار تاریخی در اختیار داشته باشند. سیف‌بن عمر تمیمی را باید یکی از شاخص‌ترین مورخان جریان عثمانی دانست که تأثیر و حضور پررنگی در سنت تاریخ‌نگاری اسلامی ایفا کرده است. به دلیل اعتماد طبری به او، بخش مهمی از میراث جریان عثمانی که سیفی ضمن ابداع برخی اخبار، راوی مهمی از آن بوده، اکنون سوای روایت‌هایی که طبری و دیگر مورخان آورده‌اند، به نحو مستقل نیز در اختیار ما قرار دارد.

درباره نسخه اخیر به دلیل آنکه فاقد انجامه کاتب است، دقیقاً نمی‌توان گفت که در چه زمانی کتابت شده، اما بر نسخه تملکی از سعدبن ابی غیث‌بن قتادة (متوفی 801) امیر ینبع به سال 785 است که نشانگر آن است نسخه پیش از تاریخ مذکور کتابت شده است (نظر فیه العبد الفقیر إلی الله تعالی سعد بن أبی الغیث صاحب ینبغ غفر الله له و لوالدیه و لجمیع المسلمین آمین یا رب العالمین). نسخه یافت‌شده سیف به صورت نسخه برگردان و متن تصحیح‌شده توسط قاسم سامرائی (لیدن، 1415/1995) و بار دیگر توسط انتشارات دار امیة للنشر و التوزیع (ریاض، 1418/1997) با مقدمه‌ای جدید و برخی اصلاحات منتشر شده است.

سامرائی در مقدمه خود در خصوص تاریخ‌نگاری سیف مدعی شده که سیف همانند دیگر مورخان تعدادی از اخبار تاریخی را گردآوری کرده است و اگر اشکالی در برخی نقل‌های او باشد، چیزی جز همان اشکالی که در میان دیگر مورخان می‌توان دید، نیست؛ مطلبی که در سالیان اخیر برخی پژوهشگران چون آلبرشت نوث، مارتین هیندز، الا لندو تاسرون و کسان دیگری ابراز کرده‌اند. درباره داستان‌پردازی و خلق شخصیت و حوادث توسط سیف‌بن عمر، مرحوم سید مرتضی عسکری به تفصیل در دو کتاب عبدالله‌بن سبا و خمسون و مئة صحابی مختلق سخن گفته که نیازی به تکرار مجدد آن نیست. در نوشتار حاضر اخبار تاریخی سیف درباره حوادث مشهور و چگونگی دخل‌وتصرف او در نقل اخبار تاریخی به تفصیل مورد بحث قرار گرفته و نشان داده شده که چگونه سیف عامدانه به تحریف اخبار تاریخی می‌پردازد و برخلاف گفته سامرائی و همفکران او، سیف تنها راوی و تدوین‌گر اخبار نبوده، بلکه عامدانه به تحریف اخبار تاریخی همت گماشته است.»

در شماری از مقالات مجموعه حاضر از اهمیت مسئله بهره‌گیری از نسخه‌های خطی برای تحقیق در تاریخ تشیع به نحو خاص درباره بحرین قدیم سخن رفته است. سپس در ادامه به نحو خاص پژوهشی در باب خاندان آل حسام، یکی از خاندان‌های عریق علمی جبل‌عامل بر پایه نسخه‌های خطی ارائه شده است. خاندان آل حسام دست‌کم چند سده در عرصه فرهنگی حضور داشته و از مشایخ اجازه و روایت بوده‌اند، هرچند اطلاعات موجود در منابع تراجم‌نگاری در حد اشارات به نام و خاطر آن‌ها باقی مانده، اطلاعات فراوانی از اهمیت و جایگاه علمی آن‌ها در لابه‌لای نسخه‌های خطی و آن‌هاءات و اجازات باقی مانده که در مقاله مورد بحث سعی شده بخشی از این مطالب شناسایی و استخراج شود.

نوشتار حیات علمی عالمان امامی عصر سلجوقی با تکیه بر نقش عالم، ادیب و فقیه نامور امامی سید ابوالرضا راوندی حسنی، نمونه‌ای دیگر از تحقیق بر اساس نسخه‌های خطی است که نشان دادن این مطلب که چگونه می‌توان خلأ اطلاعات اندک موجود در منابع را با مراجعه به نسخه های خطی برطرف کرد.

فعالیت و حیات علمی عالمان امامی عصر سلجوقی در عراق عجم موضوعی است که به دلیل فقدان منابع، کمتر به آن توجه شده است. بااین‌حال در این دوره نسبتاً طولانی، خاصه روزگاری که دولت‌مردان شیعی به دستگاه اداری سلجوقیان راه یافته بودند، شیعیان مجال بیشتری یافتند و تصویر مهمی از وضعیت جامعه شیعیان عصر سلجوقی در کتاب بسیار مهم بعض مثالب النواصب عبدالجلیل قزوینی و فهرست منتجب‌الدین رازی آمده است که اطلاعات دست‌اولی از خاندان‌های علمی شیعه در ری، کاشان و قم در اختیار ما قرار می‌دهد.

گفتار بعدی، بحثی است در باب مدرسه زینیه و مقام صاحب‌الزمان در شهر حله که عمده دانسته‌های ما درباره این مدرسه اساساً مبتنی بر اشارات آمده در انجامه‌های نسخه‌های خطی است. شهر حله در قرن هفتم و هشتم از مراکز مهم علمی شیعه بود و خاندان‌های شیعی مهمی چون آل سعید، آل طاووس در آنجا سکنی داشته‌اند. نام برخی از مدارس شیعه در شهر حله، چون مدرسه شمسیه و مدرسه زینیه در انجامه‌های برخی از نسخه‌های خطی آمده است و می‌توان با استخراج اطلاعات آمده در انجامه‌های نسخه‌های خطی تاریخ فرهنگی شهر حله و ارتباط آن با دیگر جوامع شیعی آن ادوار را به شکل وسیع‌تری بررسی کرد، جز آنکه فهرست‌نویسان عموماً یا اطلاعات اخیر را نادیده گرفته‌اند یا به شکل غیردقیقی در فهرست‌های خود منعکس کرده‌اند.

در گفتار سال‌شمار زندگی محمدبن مکی، مشهور به شهید اول سعی شده است برخی ابهامات در باب زندگی شهید اول مورد بحث‌ و تحلیل قرار گیرد، سپس در ادامه شرح حال شهید اول در تحقیق کامل مصطفی شیبی نقدوبررسی شود. خاتمه بخش بحث درباره شهید اول، ارائه تحلیلی تازه از ماجرای شهادت اوست. در مقالات حاضر تأکید بر امکان پژوهش در خصوص تاریخ تشیع بر اساس نسخه‌های خطی است و در سراسر نوشته حاضر این نکته را می‌توان دید. به دیگر سخن مراجعه به نسخه‌های خطی حتی می‌تواند چشم‌اندازهایی تازه در مطالعات و بررسی تاریخ تشیع بگشاید و مشکل کمبود منابع یا نداشتن آثاری کهن در سنت تراجم‌نگاری شیعه را برطرف کند.

چاپ نخست این کتاب در 646 صفحۀ وزیری، شمارگان 500 نسخه و با قیمت 195هزار تومان توسط انتشارات سروش در اختیار علاقمندان این حوزه قرار گرفته است.

................ هر روز با کتاب ................

تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...
خاطرات برده‌ای به نام جرج واشینگتن سیاه، نامی طعنه‌آمیز که به زخم چرکین اسطوره‌های آمریکایی انگشت می‌گذارد... این مهمان عجیب، تیچ نام دارد و شخصیت اصلی زندگی واش و راز ماندگار رمان ادوگیان می‌شود... از «گنبدهای برفی بزرگ» در قطب شمال گرفته تا خیابان‌های تفتیده مراکش... تیچ، واش را با طیف کاملی از اکتشافات و اختراعات آشنا می‌کند که دانش و تجارت بشر را متحول می‌کند، از روش‌های پیشین غواصی با دستگاه اکسیژن گرفته تا روش‌های اعجاب‌آور ثبت تصاویر ...
به قول هلدرلین، اقامت انسان در جهان شاعرانه است... شعر در حقیقت تبدیل ماده خامی به نام «زبان»، به روح یا در حقیقت، «شعر» است. بنابراین، شعر، روح زبان است... شعر است که اثر هنری را از اثر غیرهنری جدا می‌کند. از این نظر، شعر، حقیقت و ذات هنرهاست و اثر هر هنرمند بزرگی، شعر اوست... آیا چنان‌ که می‌گویند، فرازهایی از بخش نخست کتاب مقدس مسیحی که متکی بر مجموعه کتب مقدس یهودیان، یعنی تنخ است، از اساطیر شفاهی رایج در خاور نزدیک اخذ شده یا خیر؟ ...
یک تنش مفهومی هست بین «نامکان بودن» و «مکان سعادتمند». این می‌تواند پارادوکس معنایی ایجاد کند که قرار نیست جایی وجود داشته باشد که سراسر فضیلت باشد... با پیدا شدن امریکا ما با یک زمین جدید روبه‌رو هستیم... ایده رمانتیک امرسون این است که ما یک سه‌گانه داریم: خود، جامعه و طبیعت. زمانی ما می‌توانیم به تعالی برسیم که وحدتی ارگانیک بین اینها شکل بگیرد... اگر آلن‌پو به خود حمله می‌کند و نشان می‌دهد این خود نه می‌تواند وحدت‌بخش باشد و نه خود وحدت دارد‌، کار ملویل حمله به ضلع طبیعت است ...