کتاب «افق‌های تازه در تاریخ جوامع شیعه» تلاش دارد جنبه‌های مختلف و گاه مغفول تاریخ تشیع را با بهره‌گیری از این دسته منابع مورد بررسی قرار دهد.
به گزارش کتاب نیوز به نقل از ایبنا، کتاب «افق‌های تازه در تاریخ جوامع شیعه» نوشته محمد کاظم رحمتی از سوی انتشارات سروش منتشر شده است.
در بخشی از مقدمه کتاب می‌خوانیم: «بررسی تاریخ تشیع براساس نسخه‌های خطی و تلاش برای گردآوری اطلاعات پراکنده‌ای که در میان انبوهی از نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های مختلف موجود است، می‌تواند گامی در شناخت بهتر تشیع، خاصه در مناطقی چون بحرین قدیم، شام و جبل‌عامل در سده‌های هفتم تا دهم هجری باشد که به نحو خاص آثار تاریخ‌نگاری محلی یا تاریخ‌نگاری‌های عام در خصوص آنها موجود نیست. در حقیقت با توجه قراردادن اطلاعات تاریخی آمده در انجامه یا صفحه عنوان نسخه‌های خطی و استخراج آنها میتوان تصویر روشن‌تری از تاریخ تشیع ارائه کرد.
همچنین یافت‌شدن برخی نسخه ای از آثار مفقود، می تواند چشم انداز های تازه ای در بررسی پاره ای از موضوعات بگشاید. از این دست آثار پیدا شدن نسخه‌ای خطی از کتاب الردةو الفتوح و کتاب الجمل و مسیر عائشة و علی سیف‌بن عمر تمیمی ضبی اسیدی را باید نام برد که پیش از آن عمده دانسته‌های ما درباره گزارش‌ها و روایت‌های تاریخی تدوین‌شده توسط او در وهله نخست به واسطه نقل‌قول‌های گسترده محمد بن جریر طبری و سپس مطالب نقل شده توسط ابن عساکر بود. اکنون این امکان فراروی محققان قرار گرفته است تا تصویری بهتر و دقیق‌تری از شیوه و روش سیف‌بن عمر در تدوین اخبار تاریخی در اختیار داشته باشند. سیف‌بن عمر تمیمی را باید یکی از شاخص‌ترین مورخان جریان عثمانی دانست که تأثیر و حضور پررنگی در سنت تاریخ‌نگاری اسلامی ایفا کرده است. به دلیل اعتماد طبری به او، بخش مهمی از میراث جریان عثمانی که سیفی ضمن ابداع برخی اخبار، راوی مهمی از آن بوده، اکنون سوای روایت‌هایی که طبری و دیگر مورخان آورده‌اند، به نحو مستقل نیز در اختیار ما قرار دارد.
درباره نسخه اخیر به دلیل آنکه فاقد انجامه کاتب است، دقیقاً نمی‌توان گفت که در چه زمانی کتابت شده، اما بر نسخه تملکی از سعدبن ابی غیث‌بن قتادة (متوفی 801) امیر ینبع به سال 785 است که نشانگر آن است نسخه پیش از تاریخ مذکور کتابت شده است (نظر فیه العبد الفقیر إلی الله تعالی سعد بن أبی الغیث صاحب ینبغ غفر الله له و لوالدیه و لجمیع المسلمین آمین یا رب العالمین). نسخه یافت‌شده سیف به صورت نسخه برگردان و متن تصحیح‌شده توسط قاسم سامرائی (لیدن، 1415/1995) و بار دیگر توسط انتشارات دار امیة للنشر و التوزیع (ریاض، 1418/1997) با مقدمه‌ای جدید و برخی اصلاحات منتشر شده است.
سامرائی در مقدمه خود در خصوص تاریخ‌نگاری سیف مدعی شده که سیف همانند دیگر مورخان تعدادی از اخبار تاریخی را گردآوری کرده است و اگر اشکالی در برخی نقل‌های او باشد، چیزی جز همان اشکالی که در میان دیگر مورخان میتوان دید، نیست؛ مطلبی که در سالیان اخیر برخی پژوهشگران چون آلبرشت نوث، مارتین هیندز، الا لندو تاسرون و کسان دیگری ابراز کرده‌اند. درباره داستان‌پردازی و خلق شخصیت و حوادث توسط سیف‌بن عمر، مرحوم سید مرتضی عسکری به تفصیل در دو کتاب عبدالله‌بن سبا و خمسون و مئة صحابی مختلق سخن گفته که نیازی به تکرار مجدد آن نیست. در نوشتار حاضر اخبار تاریخی سیف درباره حوادث مشهور و چگونگی دخل‌وتصرف او در نقل اخبار تاریخی به تفصیل مورد بحث قرار گرفته و نشان داده شده که چگونه سیف عامدانه به تحریف اخبار تاریخی می‌پردازد و برخلاف گفته سامرائی و همفکران او، سیف تنها راوی و تدوین‌گر اخبار نبوده، بلکه عامدانه به تحریف اخبار تاریخی همت گماشته است.»
در شماری از مقالات مجموعه حاضر از اهمیت مسئله بهره‌گیری از نسخه‌های خطی برای تحقیق در تاریخ تشیع به نحو خاص درباره بحرین قدیم سخن رفته است. سپس در ادامه به نحو خاص پژوهشی در باب خاندان آل حسام، یکی از خاندان‌های عریق علمی جبل‌عامل بر پایه نسخه‌های خطی ارائه شده است. خاندان آل حسام دست‌کم چند سده در عرصه فرهنگی حضور داشته و از مشایخ اجازه و روایت بوده‌اند، هرچند اطلاعات موجود در منابع تراجم‌نگاری در حد اشارات به نام و خاطر آنها باقی مانده، اطلاعات فراوانی از اهمیت و جایگاه علمی آنها در لابه‌لای نسخه‌های خطی و آن‌هاءات و اجازات باقی مانده که در مقاله مورد بحث سعی شده بخشی از این مطالب شناسایی و استخراج شود.
نوشتار حیات علمی عالمان امامی عصر سلجوقی با تکیه بر نقش عالم، ادیب و فقیه نامور امامی سید ابوالرضا راوندی حسنی، نمونه‌ای دیگر از تحقیق بر اساس نسخه‌های خطی است که نشان دادن این مطلب که چگونه میتوان خلأ اطلاعات اندک موجود در منابع را با مراجعه به نسخه های خطی برطرف کرد.
فعالیت و حیات علمی عالمان امامی عصر سلجوقی در عراق عجم موضوعی است که به دلیل فقدان منابع، کمتر به آن توجه شده است. بااین‌حال در این دوره نسبتاً طولانی، خاصه روزگاری که دولت‌مردان شیعی به دستگاه اداری سلجوقیان راه یافته بودند، شیعیان مجال بیشتری یافتند و تصویر مهمی از وضعیت جامعه شیعیان عصر سلجوقی در کتاب بسیار مهم بعض مثالب النواصب عبدالجلیل قزوینی و فهرست منتجب‌الدین رازی آمده است که اطلاعات دست‌اولی از خاندان‌های علمی شیعه در ری، کاشان و قم در اختیار ما قرار می‌دهد.
گفتار بعدی، بحثی است در باب مدرسه زینیه و مقام صاحب‌الزمان در شهر حله که عمده دانسته‌های ما درباره این مدرسه اساساً مبتنی بر اشارات آمده در انجامه‌های نسخه‌های خطی است. شهر حله در قرن هفتم و هشتم از مراکز مهم علمی شیعه بود و خاندان‌های شیعی مهمی چون آل سعید، آل طاووس در آنجا سکنی داشته‌اند. نام برخی از مدارس شیعه در شهر حله، چون مدرسه شمسیه و مدرسه زینیه در انجامه‌های برخی از نسخه‌های خطی آمده است و میتوان با استخراج اطلاعات آمده در انجامه‌های نسخه‌های خطی تاریخ فرهنگی شهر حله و ارتباط آن با دیگر جوامع شیعی آن ادوار را به شکل وسیع‌تری بررسی کرد، جز آنکه فهرست‌نویسان عموماً یا اطلاعات اخیر را نادیده گرفته‌اند یا به شکل غیردقیقی در فهرست‌های خود منعکس کرده‌اند.
در گفتار سال‌شمار زندگی محمدبن مکی، مشهور به شهید اول سعی شده است برخی ابهامات در باب زندگی شهید اول مورد بحث و تحلیل قرار گیرد، سپس در ادامه شرح حال شهید اول در تحقیق کامل مصطفی شیبی نقدوبررسی شود. خاتمه بخش بحث درباره شهید اول، ارائه تحلیلی تازه از ماجرای شهادت اوست. در مقالات حاضر تأکید بر امکان پژوهش در خصوص تاریخ تشیع بر اساس نسخه‌های خطی است و در سراسر نوشته حاضر این نکته را میتوان دید. به دیگر سخن مراجعه به نسخه‌های خطی حتی می‌تواند چشم‌اندازهایی تازه در مطالعات و بررسی تاریخ تشیع بگشاید و مشکل کمبود منابع یا نداشتن آثاری کهن در سنت تراجم‌نگاری شیعه را برطرف کند.
چاپ نخست این کتاب در 646 صفحۀ وزیری، شمارگان 500 نسخه و با قیمت 195هزار تومان توسط انتشارات سروش در اختیار علاقمندان این حوزه قرار گرفته است.
................ هر روز با کتاب ................
