برخاستن از خواب چهل ساله | اعتماد


«یکی مرا گفتی: «چند خواهی خوردن از این شراب که خرد از مردم زایل کند؟ اگر به هوش باشی بهتر». من جواب گفتم که «حکما جز این چیزی نتوانستند ساخت که اندوه دنیا کم کند». جواب داد: «در بیخودی بیهوشی راحتی نباشد. حکیم نتوان گفت کسی را که مردم را بیهوشی رهنمون باشد، بلکه چیزی باید طلبید که خرد و هوش را بیفزاید». گفتم که «من این از کجا آرم؟» گفت: «جوینده یابنده باشد» و پس به سوی قبله اشارت کرد و دیگر سخن نگفت.» و این رویایی است که ناصرخسرو شب ششم جمادی‌الاخر سال 437 قمری مصادف با چهاردهم دیماه سال 424 خورشیدی، پس از آنکه قریب یک ماه در جوزجانان به عیش و مستی گذرانده بود، دید و «از خواب چهل ساله» برخاست. این رویا بر این مرد دبیرپیشه چنان اثری نهاد که شغل دیوانی را واگذاشت و عازم سفر حج شد: «برخاستم از جای و سفر پیش گرفتم/ نز خانم یاد آمد و نز گلشن و منظر// از پارسی و تازی و ز هندی و و ز ترک/ و ز سندی و رومی و ز عبری همه یکسر// و ز فلسفی و مانوی و صابی و دهری/ در خواستم این حاجت و پرسیدم بی‌مر.»

ناصر خسرو محمد دهقانی

در این زمان حدود چهل و دو سال از عمر ناصرخسرو می‌گذشت. تا پیش از این او «مردی دبیرپیشه» و «از جمله متصرفان در اموال و اعمال سلطانی» سلجوقیان بود و از این نظر «در میان اقران» شهرتی داشت. در جوانی از «خواجه جلیل و امیر اجل»، وزیر پادشاه غزنوی یا سلجوقی، بسی «اجلال و اعزاز» دید.. گویا خاندانش از خانواده‌های محتشم خراسان بوده و پیشینه‌ای احیانا طولانی در خدمات دیوانی داشته است. قرائن حاکی از آن است ناصرخسرو خدمت دیوانی را در دربار غزنوی آغاز کرد و پس از روی کار آمدن سلجوقیان، همچون شمار زیادی از دولتمردان و کارگزاران غزنوی، به ایشان پیوست. البته محققانی چون آندره برتلس معتقدند که ناصرخسرو با سامانیان و غزنویان همدلی و از سلجوقیان تنفر داشت. محمد دهقانی، پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی، در مقدمه جامع و محققانه‌ای که بر کتاب جدیدش «ناصرخسرو» نوشته، نشان می‌دهد که این حکیم و نویسنده ایرانی، تا پیش از سفرش به مصر پیرو عباسیان و دیانت ایشان (اهل تسنن) بود و بر خلاف نظر دکتر فرهاد دفتری، با استناد به تحقیقات دکتر مجتبی مینوی و دکتر سید جعفر شهیدی و ارایه دلایلی متنی، مدعی می‌شود که ناصرخسرو «مسلما پیش از سفر به مصر شیعه اسماعیلی نبوده و لابد، مثل اکثر مردم خراسان در آن عصر، سنی، حنفی یا شافعی بوده است». البته نوشته‌های او نشان می‌دهد که علی‌الظاهر از جوانی دستخوش نوعی اضطراب فکری و فلسفی بود و سرانجام در زمستان سال 437 قمری، چنان که آمد، چرخشی عظیم در زندگی او پدید آمد. این نکته هم در تغییر و تحول ناصرخسرو قابل ذکر است چنان که دهقانی تاکید می‌کند «آنچه بیش از مشکلات فلسفی ذهن ناصر را به خود مشغول می‌داشته و او را در حقیقت گرفتار نوعی عذاب وجدان می‌کرده مشاهده آشوب‌ها و دگرگونی‌های سیاسی و بی‌رسمی‌ها و نامردمی‌هایی بوده است که در پی این دگرگونی‌ها پدید می‌آمده و ناصرخسرو مسوول مستقیم آنها را همان دستگاهی می‌دانسته است که امثال او همه اعتبار و منزلت خود را از راه خدمت به آن به دست آورده بودند.»

در هر صورت ناصر، عزم سفر می‌کند و پس از رتق و فتق امور جاری زندگی‌اش، سرانجام در 23 شعبان 437 قمری به همراه برادرش و «غلامکی هندو» پای در سفر می‌نهد، نخست به نیشابور می‌رود، از آنجا به دامغان و سپس ری. از ری به قزوین و تبریز و بعد به دیار بکر و حران در جنوب ترکیه امروزی می‌رود و در ادامه با عبور از حلب به معره‌النعمان سفر می‌کند. سفر ناصر در امتداد ساحل مدیترانه ادامه می‌یابد و پس از دیدار از شهرهای طرابلس، بیروت، صور، صیدا، عکا و حیفا در پنجم رمضان 438 ق. وارد بیت‌المقدس می‌شود. دو ماه به قصد زیارت و عبادت در این شهر اتراق می‌کند و سپس عازم سفر حج می‌شود. پس از به جا آوردن مراسم حج در مکه، باز به بیت‎‌المقدس باز می‌گردد و از آنجا به عسقلان و در نهایت به قاهره می‌رود.

دومین تحول بزرگ در زندگی ناصرخسرو این‌بار در قاهره رخ می‌دهد. او در آنجا در نتیجه نشست و برخاست با فاطمیان، شیفته مذهب آنها می‌شود و ده ماه در آنجا رحل اقامت می‌افکند. در این ده ماه با بزرگان و متفکران دربار فاطمی بحث و گفت‌وگو می‌کند. در همین ایام است که به مذهب شیعه اسماعیلی می‌‌گرود. بعد از این تحول روحی و معنوی بزرگ برای بار دیگر عازم سفر حج می‌شود. سفر دوم ناصرخسرو به مکه، همزمان است با قحطی در این منطقه و مرگ و میر فراوان. اما ناصر سال بعد هم به سفر حج می‌رود. سال 441 ق. ناصرخسرو مصر را برای همیشه ترک می‌کند و از طریق رود نیل به اسوان در جنوب آن کشور می‌رود و تا ربیع‌الاول 442 ق. آنجا می‌ماند. سپس قصد چهارمین (و آخرین) سفر حج خود می‌کند و بعد از به جا آوردن حج، از طریق طائف به فلج در قلب عربستان سفر می‌کند و چهارماه در این منطقه می‌ماند. سپس از مسیر بصره و آبادان و از آنجا از راه طبس و تون و قایل و سرخس و مروالرود به بلخ باز می‌گردد.

بدین‌سان سفر طولانی هفت ساله‌ ناصرخسرو، به پایان می‌رسد؛ سفری که فقط سیری در آفاق نیست، بلکه تحولی انفسی و شگرف در او پدید می‌آورد. «رنج و عنای جهان اگرچه درازست/ با بد و با نیک بی‌گمان به سرآید/ چون مسافر ز بهر ماست شب و روز/ هرچه یکی رفت بر اثر دگر آید/ ما سفر برگذشتی گذرانیم/ تا سفرناگذشتنی به درآید». رهاورد این سفر اما برای بازماندگان، سفرنامه‌ای شیرین و خواندنی به زبان فارسی است؛ کتابی که یکی از برجسته‌ترین متون نثر به زبان فارسی است و هم از حیث صورت و زبان نگارش و هم از جهت محتوای غنی، مورد توجه تحلیل‌گران و پژوهشگران قرار گرفته است.

علی ‌ای‌حال، ناصرخسرو پس از بازگشت به بلخ، در آنجا به دعوت فاطمیان پرداخت، اما خیلی زود دریافت که زمینه برای این دعوت مساعد نیست، پس ناگزیر به مازندران رفت و پس از مدتی گشت و گذار و اقامت در آنجا به دره یمگان در میان کوه‌های بدخشان و دویست کیلومتری شمال شرق کابل سفر کرد و تا پایان عمر همانجا به سر ‌برد. ناصرخسرو در سال‌های آغازین اقامت در یمگان، از اقامت ناگزیر در این منطقه که مثل دژی نفوذناپذیر بود، نالان بود، اما خیلی زود در میان مردمان آن منطقه مقامی و احتشامی یافت: «اگر خوار است و بی‌مقدار یمگان/ مرا اینجا بسی عز است و مقدار». همان‌جا به نگارش بیشتر آثار خود از جمله «جامع‌الحکمتین»، «خوان‌الاخوان»، «زادالمسافرین»، «گشایش و رهایش» و «وجه دین» پرداخت. در نهایت نیز در سال 481 ه.ق. در گذشت. مزار وی در یمگان به زیارتگاه بدل شده است.

دهقانی در کتاب ناصرخسرو، با روایت زندگی این حکیم نویسنده ایرانی، شرحی جامع و مانع از زندگی و آثار او ارایه می‌کند و گزیده‌ای خواندنی از مهم‌ترین آثار او عرضه می‌دارد. از دید او ناصرخسرو انسان‌گرایی است که «انسان را مرکز و محور خلقت الهی و از ین رو صاحب آزادی و اختیار و مسوولیت کامل در قبال سرنوشتش می‌بیند و هیچ عذر و بهانه‌ای را برای گریز از این آزادی و مسوولیت نمی‌پذیرد.»

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...