پیام حیدرقزوینی | شرق


مجموعه «تاریخ و ادبیات ایران» پروژه گسترده‌ای است که محمد دهقانی چند سالی است مشغول نوشتن آن است و تاکنون بیش از ده عنوان از این مجموعه توسط نشر نی به‌ چاپ رسیده است و عنوان‌های دیگر این مجموعه نیز به مرور منتشر خواهند شد. دهقانی در این مجموعه به سراغ تاریخ و ادبیات ایران پس از اسلام رفته و گزیده‌ای از شاهکارهای ادبی ایران را به همراه شرح و تفسیری مفصل بر هر اثر منتشر می‌کند. این مجموعه به‌روشنی نشان می‌دهد که شاهکارهای ادبی در چه فضای تاریخی پدید آمده‌اند و چقدر از اوضاع زمانه‌شان تأثیر گرفته‌اند و احتمالا چه تأثیری بر آن باقی گذاشته‌اند. بخش اول این مجموعه شامل بررسی زندگی و آثار پنجاه شاعر و متفکر و نویسنده تا پایان قرن هفتم هجری است و تاکنون این عناوین به چاپ رسیده‌اند: «محمدبن زکریای رازی»، «رودکی، پدر شعر فارسی»، «شاهنامه ابومنصوری»، «تاریخ بلعمی»، «دقیقی»، «ترجمه تفسیر طبری»، «کسایی مروزی»، «شاهنامه فردوسی»، «ابوریحان بیرونی»، «فرخی سیستانی»، «منوچهری» و «ناصرخسرو». «ناصرخسرو» یکی از کتاب‌های تازه این مجموعه است که مدتی پیش منتشر شد و جزء آثار مفصل مجموعه تاریخ و ادبیات ایران به شمار می‌رود. به مناسبت انتشار کتاب «ناصرخسرو» با محمد دهقانی درباره جایگاه و اهمیت ناصرخسرو در ادبیات کلاسیک فارسی گفت‌وگو کرده‌ایم.

ناصرخسرو در گفت‌وگو با محمد دهقانی


‌ تاکنون بیش از ده عنوان از مجموعه «تاریخ و ادبیات ایران» به چاپ رسیده و مجموعه وارد عصر غزنوی شده است. بعد از گذشت چند سال از آغاز انتشار این مجموعه و با توجه به اینکه امروز آثار کلاسیک فارسی چندان موردتوجه نیستند، تاکنون بازخورد این مجموعه در جامعه دانشگاهی و غیردانشگاهی چطور بوده است؟
از میان جامعه دانشگاهی عده کمی از دوستان استقبال اندکی از این مجموعه کرده‌اند اما بیش از جامعه دانشگاهی،‌ کسانی که بیرون ساختار دانشگاه و رشته ادبیات هستند و از علاقه‌مندان جدی ادبیات و تاریخ‌اند به این کتاب‌ها توجه کرده‌اند و فکر می‌کنم مخاطب این کتاب‌ها غالبا همین گروه دوم‌اند. البته کوشیده‌ام این آثار را چنان بنویسم که جامعه دانشگاهی هم بتوانند از آن استفاده کنند، اما خب می‌بینید که جامعه دانشگاهی ما برعکس همه‌جای دنیا دست‌کم در علوم انسانی و به‌خصوص در رشته ادبیات، جامعه زنده‌ای نیست و اصولا غالب استادان ادبیات دنبال این هستند که زندگی‌شان را بگذرانند و ارتقای شغلی داشته باشند و ترجیح هم می‌دهند همان کتاب‌های قدیمی را که خودشان خوانده و بلد هستند درس بدهند. بخش دیگر ماجرا هم به این برمی‌گردد که آنها خودشان کتاب دارند و با خود می‌گویند کتاب‌های خودمان باید به فروش بروند. از این‌رو، در ارتباط با مطالعه این مجموعه، چندان امیدی به جامعه دانشگاهی ندارم و راستش فکر می‌کنم این مجموعه، اگر امکان ادامه‌دادنش فراهم باشد، در آینده تأثیر خودش را نشان خواهد داد. دنبال این نیستم که تأثیری آنی و فوری از انتشار این کتاب‌ها ببینم. بااین‌حال خودم به کاری که می‌کنم اعتقاد کامل دارم؛ نمی‌نویسم برای این که صرفا یک کتاب به کتاب‌هایی که نوشته‌ یا ترجمه کرده‌ام اضافه کنم بلکه هدفی از این کار دارم که امیدوارم در آینده محقق شود.

‌ مجموعه طبق همان زمان‌بندی که از ابتدا در نظر داشتید پیش رفته یا از برنامه مدنظرتان عقب هستید؟
نسبت به آن چیزی که در ابتدا سنجیده بودم خیلی عقب هستم، برای این‌که فکر می‌کردم مثلا یک کتاب را در شش ماه می‌توانم بنویسم اما وقتی وارد کار شدم دیدم که با آن سرعت نمی‌توانم پیش بروم. هرچه جلوتر هم آمدم وسواس‌ها و دقت‌های کارم بیشتر شد و از این‌رو سرعتم کم شده است. ضمن اینکه من علایق دیگری هم دارم و در همین حین می‌خواهم مثلا ترجمه‌ای هم دست بگیرم یا پژوهشی در حوزه‌ای دیگر هم انجام دهم.

‌ با این روندی که در‌حال‌حاضر پیش می‌روید چه زمانی مجموعه به پایان می‌رسد؟
این بخش مجموعه که تا قرن هفتم پیش می‌آید حدود ده‌ سالی طول می‌کشد و اینک دو، سه سالی از این ده سال گذشته و هفت سالی از آن باقی مانده است.

‌ «ناصرخسرو» یکی از کتاب‌های تازه این مجموعه است که مدتی پیش منتشر شد و این کتاب نیز همانندآثار پیشین همراه با مقدمه‌ای مفصل است. ناصرخسرو چه جایگاهی در سنت ادبی فارسی دارد؟
می‌توان گفت که ناصرخسرو از چند لحاظ در بین شاعران و نویسندگان قدیم ما تقریبا بی‌نظیر است. یکی به این دلیل که او از حیث ایدئولوژی و عقیده خلاف جو غالب بر روزگار خودش و زمان و مکانی است که در آن زندگی می‌کند. او شیعه اسماعیلی است و نه شیعه اثنی‌عشری. امروز شاید تفاوت این دو خیلی ملموس نباشد اما در آن دوران نه فقط اهل سنت با شیعه اسماعیلی دشمن بودند بلکه خود شیعیان اثنی‌عشری نیز آن را نمی‌پسندیدند. ناصرخسرو با معیارهای آن زمان شورشی و به تعبیر امروزی انقلابی به‌شمار می‌رود. از سوی دیگر باید به این نکته توجه کرد که او شاعرِ روزگاری است که در آن کار شاعر مدح‌کردن و در مقابل پول‌گرفتن و تشویق‌شدن بوده است. همیشه این‌طور نبوده که شاعر مداح به آنچه می‌گوید اعتقادی نداشته باشد. در بسیاری از قصاید فرخی سیستانی یا منوچهری که در مدح مسعود و محمود غزنوی گفته شده‌اند می‌بینیم که این‌ها واقعا به آنچه گفته‌اند اعتقاد داشته‌اند و این‌طور نیست که فقط به خاطر پول به مدیحه‌سرایی بپردازند. در چنین روزگاری ناصرخسرو برای این شعر نمی‌گفته که ممدوح خودش را بزرگ کند و شأنی فراتر از آدم‌ عادی برای او قائل شود.

البته او این کار را در مورد یکی دو نفر کرده اما نه به خاطر طمع مادی یا برای این‌که جاه و مقامش را بالاتر ببرد، بلکه برعکس او به‌واسطه این کار چه‌بسا تهدید هم می‌شده است. پس از این حیث هم ناصرخسرو شاعر ویژه‌ای است. طبعا چون اندیشه او متفاوت است زبانش هم با زبان شاعران دیگر متفاوت است و از این نظر هم او چهره متمایزی است. شاعری است که به همان میزان که در شعر تواناست، نثری فوق‌العاده هم دارد. آثار منثورش یکی از بهترین نمونه‌های نثر فارسی است با این تفاوت که اگر دیگران با این زبان داستان یا تاریخ نوشته‌اند ناصرخسرو با نثرش سفرنامه، حکمت و الهیات نوشته و انبوهی از واژه‌ها و مفاهیم را گویا برای نخستین‌بار وارد زبان فارسی کرده است. او همچنین مترجم بوده و آثاری را که از زکریای رازی باقی مانده به طرز درخشانی ترجمه کرده است. پس ناصرخسرو از زوایای مختلف شاعر و نویسنده تقریبا بی‌بدیلی در تاریخ ادبیات فارسی است و ضمنا او هدایتگری سیاسی هم هست. او در سنینی که آدم نیاز به ثبات و آرامش دارد زندگی انقلابی‌اش را شروع می‌کند و در همین سنین به دره یمگان در روستایی در میان کوه‌ها می‌رود و آنجا شروع می‌کند به دعوت انقلابی.

‌ به تفاوت زبان شعری ناصرخسرو با شاعران دیگر فارسی اشاره کردید. به نظر می‌رسد که بخشی از این تفاوت زبانی به این دلیل است که در شعر او حکمت جایگاه مهمی دارد و زبان شعرهایش هم با توجه به محتوای آن تغییر کرده است.
در شعر ناصرخسرو اخلاق وزن سنگینی دارد. در شعر او تأکیدی بر قاعده‌ای اخلاقی می‌بینیم که امروز از آن با عنوان قاعده طلایی اخلاق یاد می‌کنند. این تأکید با این شکل و شدت تقریبا در کار هیچ‌یک از شاعران دیگر فارسی‌زبان وجود ندارد. حتی در آثار سعدی و مولوی که خیلی اخلاقی هستند، به این میزان به این قاعده پرداخته نشده است. پس آن چیزی که شعر ناصرخسرو را متمایز می‌کند، نگرش اخلاقی‌ او به جهان و به انسان است. انسان‌گرایی ناصرخسرو یا اومانسیم اشعار او وجه مهمی در کار اوست، گرچه اومانیسم او با اومانیسم مدرن تفاوت دارد؛ اما دست‌کم می‌توانیم بگوییم که در کار او نوعی اومانیسم الهی دیده می‌شود. ناصرخسرو بر ارزش انسان و تفکر و تعقل او تأکید دارد و نه بر بخش هیجانی وجود انسان یعنی آن چیزی که در عرفان ما خیلی بر آن تأکید می‌شود. در جهان شعری ناصرخسرو عقل است که اهمیت دارد و نه دل. او انسانی را می‌خواهد که زیر سیطره هیجاناتش نباشد؛ بلکه زیر سیطره عقلش باشد و این مسئله مهمی است.

‌ صور خیال چه جایگاهی در شعر ناصرخسرو دارد؟
بسیار موثر است؛ اما از‌آنجایی‌که ناصرخسرو یک نوع نگرش عقلانی یا به تعبیر امروزی‌ها پوزیتیویستی دارد، بیش از آنکه از استعاره استفاده کند، تشبیه به کار می‌برد. این قاعده تقریبا درباره آثار همه شاعرانی که نگرش تعقلی‌تری دارند، صدق می‌کند. شما در این آثار بیشتر تشبیه می‌بینید تا استعاره. ضمنا در شعر ناصرخسرو کنایه زیاد می‌بینیم و اصولا کنایه یک وجه عام زبان فارسی است. کنایه این توانایی را به شاعر می‌‌دهد تا بتواند سایر صنعت‌های بلاغی مثل ایهام و حتی صنعت‌های موسیقایی کلام مثل جناس را ایجاد کند؛ بنابراین تشبیه و کنایه اساس شعر ناصرخسرو است.

‌ آیا تأثیر شاعران دیگری را می‌توان در شعر ناصرخسرو دید؟
ناصرخسرو در شعر یگانه به نظر می‌رسد. خودش مدام از کسایی یاد می‌کند؛ ولی به نظر می‌رسد که کسایی را قبول ندارد و به او به‌عنوان رقیب نگاه می‌کند. به‌ویژه از این نظر که کسایی شیعه اثنی‌عشری بوده است. به نظرم می‌رسد ناصرخسرو از برخی جهات از رودکی، فردوسی و به‌طور‌کلی از جریان شاهنامه‌سرایی تأثیر گرفته است؛ اما چون شخصیت مستقلی دارد همه اینها را با هم ترکیب کرده و در شعر خودش یک بنای مستقلی به وجود آورده؛ به‌طوری‌که ما اگر متخصص ادبیات کهن باشیم و گذشتگان را خوب بشناسیم، می‌توانیم متوجه شویم که ناصرخسرو ممکن است از کجاها تأثیر گرفته باشد و در غیر‌این‌صورت متوجه این تأثیر نمی‌شویم.

‌ ناصرخسرو از آن دست شاعرانی است که جریانی پیرو او در شعر فارسی پدید نیامده است. چرا شعر او پیروان دیگری پیدا نکرد؟
چون از نظر فکری و ایدئولوژیک در اقلیت محض بوده و مخالفان زیادی در خراسان و عراق آن دوران داشته است. او در این مناطق در اقلیت بوده و با کسانی در آن‌ سوی خراسان و عراق یعنی با خلفای فاطمی مصر در ارتباط بوده و در آن روزگار گویی با قاره دیگری ارتباط داشته است.

‌ با توجه به اینکه چیزی از دیوان عربی ناصرخسرو در دست ما نیست، آیا با قاطعیت می‌توانیم بگوییم که او دیوانی به زبان عربی داشته است؟
خودش ادعا می‌کند که دیوانی به عربی دارد و بعید هم نیست که این‌طور بوده باشد. شاید مثلا وقتی در مصر بوده قصایدی به عربی سروده؛ اما بعد که به خراسان آمده، خریداری برای آن قصاید وجود نداشته و اشعار عربی او از بین رفته است. ناصرخسرو در این مسئله تنها نیست و کسان دیگری هم می‌توان نام برد که آثارشان حفظ نشده و به دست ما نرسیده است. مثلا ابن‌سینا دائما شعرهایی می‌گفته و کتاب‌هایی می‌نوشته و به دیگران می‌داده و خودش هم از آنها نسخه‌برداری نمی‌کرده است. انگار حفظ و تکثیر آنها را وظیفه دیگران می‌دانسته است. از‌این‌رو احتمال زیادی دارد که ادعای ناصرخسرو درست باشد و او اشعاری به عربی داشته که به دست ما نرسیده است.

‌ در زبان فارسی هم آثار منظوم و هم آثار منثور ناصرخسرو به دست ما رسیده است، به‌ نظرتان اهمیت اصلی او در نثر است یا در نظم؟
از نظر هنری مسلما شعر او اهمیت بیشتری دارد؛ یعنی جلوه‌های هنری در شعر او خیلی بیشتر از نثرش است. علتش هم این است که او از شعر برای استدلال‌کردن استفاده نکرده و آگاهانه می‌داند که شعر عرصه استدلال نیست و عرصه اقناع است. اقناع هم بیشتر با بُعد هیجانی و احساسی آدم‌ها سروکار دارد و البته به این معنا نیست که شعر و به‌طور‌کلی هنرها فقط با این بعد وجود آدم ارتباط دارند؛ اما تمام توجه ناصرخسرو در آثار منثورش این است که معنایی را که در نظر دارد، به ساده‌ترین و مستقیم‌ترین شکلش به مخاطب خود برساند. انشاپردازی نمی‌کند؛ چنان‌که در «سفرنامه» با گزارشی موجز و بسیار هنرمندانه از مشاهدات او روبه‌رو می‌شویم. هرچند این اثر هم زیبایی‌های خاص خودش را دارد؛ اما او در اینجا چندان نمی‌خواهد به سخن خودش جلوه هنری بدهد، در عین‌حال «سفرنامه» اثری هنرمندانه از کار درآمده است. اصولا آنچه در نثر اهمیت دارد، خود کلمات و صنایع کلامی نیست؛ بلکه ساختار و نحو زبان است و ناصرخسرو در نحو به‌ویژه در «سفرنامه» شاهکار کرده است.

محمد دهقانی

‌ به نظر می‌رسد بخشی از ویژگی‌های نثر او به سابقه دبیری‌اش برمی‌گردد.
صددرصد. در دوره سامانیان و غزنویان یعنی در قرن‌های چهارم و پنجم دبیران باید همه‌ چیز را با دقت و در قالب کوتاه‌ترین عبارت می‌نوشتند و سنت دبیری در نثر ناصرخسرو تأثیر داشته است.

‌ آیا می‌توان نثر ناصرخسرو را یکی از شاهکارهای نثر فارسی دانست و در کنار نثر بیهقی قرارش داد؟
حتما، به‌خصوص در «سفرنامه»اش. در آثار دیگری که از او باقی مانده هم می‌توان نثر درخشانی دید اما به‌خصوص در «سفرنامه» نمونه درخشانی از نثر فارسی را می‌توانیم ببینیم. نثر ناصرخسرو به اندازه نثر بیهقی بی‌نظیر است و بقیه سفرنامه‌هایی را که در ادبیات قدیم نوشته شده باید با معیار «سفرنامه» ناصرخسرو بسنجیم. چنانچه سایر تاریخ‌های قدیم را باید با «تاریخ بیهقی» بسنجیم.

‌ مهم‌ترین ویژگی‌های نثر ناصرخسرو در «سفرنامه» چیست و نثر او چه تفاوتی با نثر زمانه‌اش دارد؟
اول این‌که او انشاپردازی و پرنویسی نمی‌کند. یعنی او به اطلاعاتی نمی‌پردازد که به کار خواننده‌اش نمی‌آید. ناصرخسرو گویی توانسته با خواننده خودش همذات‌پنداری کند و به‌عنوان خواننده به اثر خودش نگاه کند و ببیند که خواننده چه چیزی می‌خواهد و آن را بنویسد. چنانچه امروز که بعد از حدودا هزار سال به «سفرنامه» او نگاه می‌کنیم می‌بینیم که او به مهم‌ترین نکاتی که ممکن است نظر یک مسافر را جلب کند توجه کرده است: مسافت‌ها، مهم‌ترین یادبودها و نمادهای یک مکان که ممکن است یک ساختمان باشد یا یک منظره طبیعی یا حتی یک فرد مثل ابوالعلاء معری. انگار او با ظرافت و دقت تمام برای یک مسافر راهنما نوشته و به مهم‌ترین نکات پرداخته است. از این حیث او دقیقا مثل یک نویسنده امروزی عمل کرده است.

‌ آیا موافق‌اید که ناصرخسرو در مقایسه با دیگر چهره‌های ادبیات کلاسیک فارسی چهره‌ای مهجور مانده است؟
بله، به چند دلیل همین‌طور است. یکی بعد عقیدتی ماجرا است که او به‌عنوان یک انقلابی شورشی در آن جامعه سنتی محافظه‌کار مورد بی‌توجهی بوده و کسی علاقه‌ای نداشته که به سراغ آثار او برود. دیگر این‌که او در شعرش دائما از خندیدن و شادی‌کردن بر حذر است و برحذر می‌دارد و راستش در ایران به نظر می‌رسد که زندگی خیلی وقت‌ها عبوس بوده و ما به دنبال این بوده‌ایم که از این چهره عبوس زندگی کمی با شوخی و خنده بکاهیم و حتی مسائل جدی خودمان را هم با خنده و شوخی برگزار می‌کنیم. دوری‌کردن ناصرخسرو از شادی و تحذیر‌کردن او از شادی با روحیه و نیاز عمومی ما چندان جور نبوده است. به نظرم زبان ناصرخسرو آن‌قدر که می‌گویند مشکل نیست. درواقع زبان او مشکل‌تر از سایر شاعران سبک خراسانی نیست؛ اندیشه اوست که او را مهجور نگه داشته است.

‌ «سفرنامه» ناصرخسرو یکی از شاهکارهای نثر فارسی و گویا اولین سفرنامه‌ای هم هست که به زبان فارسی نوشته شده است. این‌طور نیست؟
بله، تا پیش از ناصرخسرو ما نمی‌بینیم که کسی گفته باشد سفرنامه‌ای به فارسی وجود داشته است. اما سفرنامه به زبان عربی و حتی چینی داریم از بیگانگانی که به ایران آمده‌اند و سفرنامه‌ نوشته‌اند. اما اصولا ما سنت سفرنامه‌نویسی نداشته‌ایم به این خاطر که اهل سفرکردن نبوده‌ایم. در دوران صفویه مسافرانی که به ایران می‌آمدند و سفرنامه هم می‌نوشتند، گفته‌اند که مثلا مردم اصفهان که ما را می‌دیدند تعجب می‌کردند که ما برای چه همین‌طور در بازار می‌چرخیم. به نظر آنها ما آدم‌های بی‌کار و دیوانه‌ای بودیم که بی‌دلیل به خیابان آمده بودیم و می‌گشتیم. مردم ما اصلا مفهوم توریست را نمی‌دانستند و جهانگردان را چنان که سعدی گفته است آدم‌های شیاد افسانه‌پردازی می‌شمرده‌اند که بسیار هم دروغ می‌گفته‌اند. قبل از آن دوران هم ظاهرا همین وضعیت بوده و ما ایرانی‌ها عموما اگر به سفر می‌رفتیم از سر ضرورت و ناچاری بوده نه برای تفریح و سیر آفاق. چنین روحیه‌ای نداشته‌ایم. در دوره معاصر یعنی در همین صد، صدوپنجاه سال اخیر، سفرنامه‌‌های حج زیادی منتشر شده‌اند اما چقدرش قابل خواندن است؟ در این میان مثلا می‌توان «خسی در میقات» جلال آل‌احمد و «حج» شریعتی را نام برد که این‌ها هم نه به خاطر نفس سفرنامه‌نویسی بلکه به سبب جنبه‌های ایدئولوژیک قضیه نوشته‌ شده‌اند. در حالی که در «سفرنامه» ناصرخسرو تقریبا هیچ ردی از ایدئولوژی او نمی‌بینید. حتی گاهی با خواندن این اثر ناصرخسرو پی می‌بریم که او در مسیر بازگشت از مصر هم گویا هنوز کاملا اسماعیلی نبوده، چون به گفته خودش مثلا می‌خواسته برود زیارت قبر ابوهریره، اما از ترس غوغای شیعیان ساکن آن منطقه منصرف شده! در مقابل، سفرنامه «حج» شریعتی و «خسی در میقات» آل‌احمد آثاری ایدئولوژیک‌اند و دیگرانی هم که سفرنامه حج نوشته‌اند غالبا برای دل خود و از سر اعتقاد دینی نوشته‌اند. از سفرنامه‌های حج که بگذریم، در دوران معاصر ما کمتر سفرنامه‌نویسی مثل اسلامی‌ندوشن داریم که رغبت می‌کنیم گزارش‌های او را از نقاط مختلف بخوانیم. دیگران معمولا سفرنامه‌هایی با زبان عجیب‌وغریب و الکن نوشته‌اند یا خیلی از حد انشاپردازی و تعریف از خود فراتر نرفته‌اند.

‌ اما قاعدتا ناصرخسرو با سفرنامه‌های عربی آشنا بوده است.
مسلما. مطالعات او به زبان عربی بوده و حتما با سفرنامه‌های عربی آشنا بوده و آنها را خوانده بوده است.

‌ چرا سنت سفرنامه‌نویسی در دوران معاصر هم در ایران شکل نگرفته است؟
سفرنامه‌نویسی هم نوعی سرگذشت ‌نامه‌نویسی است. به همان اندازه که ما سفرنامه موفق در ادبیات معاصرمان نداریم خودزندگی‌نامه موفق هم نداریم. چون به‌هرحال سفرنامه‌نویسی هم نوعی گزارش حال یا حسب‌حال است. در ادبیات معاصرمان اتوبیوگرافی موفق هم خیلی کم داریم. چون اصولا ما عادت کرده‌ایم که خودمان را پنهان کنیم یا جور دیگری نشان دهیم. مثلا خیلی از کسانی که امروز به سفرهای خارجی می‌روند، اگر بخواهند گزارش واقعی سفرهایشان را بنویسند ممکن است از کار بیکار ‌شوند. باید خودشان را پنهان کنند. معیشت و موقعیت ما در گرو پنهان‌کردن خودمان است. شخصیت‌های سیاسی هم وقتی زندگی‌نامه و یادداشت می‌نویسند معمولا وصیت می‌کنند که بعد از مرگ‌شان منتشر شود. ضمنا آنها در این نوشته‌ها چقدر جرئت دارند که خودشان را بروز دهند؟

جز این، ما در ادبیات‌مان ژانر یادداشت روزانه‌نویسی هم نداریم؛ یادداشت‌های علمی داریم مثل یادداشت‌های قزوینی و مینوی، اما اگر بخواهید حسب‌حال مینوی را بخوانید کجا می‌توانید آن را پیدا کنید. او درباره خودش خیلی کم نوشته و اینها اصلا خودشان را بروز نداده‌اند. ژانر سفرنامه‌نویسی و یادداشت روزانه نوشتن و اتوبیوگرافی متعلق است به جامعه بازی که آدم‌ها در وجوه مختلف احساس آزادی و امنیت می‌کنند و دلیلی نمی‌بینند خودشان را پنهان کنند. یادداشت روزانه‌ای که در اینجا نوشته‌اند یا آمیخته با رمز‌و‌راز است یا به‌گونه‌ای نوشته شده که به درد کسی نمی‌خورد. مثلا تقی‌زاده «زندگی طوفانی» را نوشته که نه چندان قابل اعتماد است و نه چندان به دردی می‌خورد. یک نمونه را که تازه در یادداشت‌های مینوی پیدا کرده‌ام و مربوط می‌شود به تقی‌زاده اینجا بازگو می‌کنم. در یکی از شماره‌های مجله «یغما» در دهه چهل، مطلبی چاپ شده است با عنوان «قبض سفارشی پست‌خانه» که نویسنده آن گمنام است. در این مقاله یک‌صفحه‌ای اشاره شده است که در شعبان یا رمضان 1326ق/شهریور یا مهر 1287خ حیدرخان عمو اوغلی، انقلابی مشهور صدر مشروطه، بمبی را در بسته‌ای پستی جاسازی می‌کند و با پست سفارشی از تبریز به در خانه حاکم مستبد مرند یعنی شجاع نظام می‌فرستد که «یکی از بزرگ‌ترین دشمنان مشروطه‌طلبان» بود. شجاع نظام، به تصور آن که بسته سفارشی جعبه جواهرات است به هیچ‌یک از نوکرانش اجازه نداد که آن را باز کنند و «خودش در حضور پسرش شروع به باز کردن بندهای بسته کرد». بمب منفجر شد و شجاع نظام و پسرش را کشت. نویسندۀ ناشناس این مطلب در پایان آن تذکر داده است که «مرحوم حیدرخان قبض سفارشی پست‌خانه را... عینا به یکی از دوستان خود فرستاد و چون علامتی از یک واقعه تاریخی است عین قبض سفارشی کلیشه شد».

تصویر قبض هم در کنار این مطلب چاپ شده است. قبض نشان می‌دهد که بسته را کسی به نام سیدرضا نه «در شعبان یا رمضان» بلکه دقیقا در نهم شوال 1326 تحویل پست‌خانه تبریز داده است1. اما آنچه این قبض و مطلب مربوط به آن را جذاب‌تر می‌کند یادداشتی است که مینوی به خط خود بر آن افزوده و معلوم کرده است که نویسنده مطلب همانا تقی‌زاده است که در زمان ترور شجاع نظام در لندن به سر می‌برده اما با حیدرخان در ارتباط و از دوستان و همکاران معتمد او بوده است. به همین سبب حیدرخان قبض را برای تقی‌زاده می‌فرستد تا ثابت کند که ترور شجاع نظام کار خودش است. یادداشت مینوی از این قرار است:

«این شرح ظاهرا از تقریر آقای تقی‌زاده گرفته و تحریر شده است. ایشان گفتند این سیّد رضا که اسمش روی قبض ذکر شده است سیّد رضا مرتضوی بود و حیدر عمو اوغلی قبض را در پاکتی گذاشته و به کمبریج برای آقای تقی‌زاده فرستاده و در نامه‌ای کیفیّت نامه نوشتن و ارسال بمب را هم شرح داده بود، مجتبی [.] یعنی آقای تقی‌زاده پس از شصت سال که از آن تاریخ گذشته است هنوز آقای تقی‌زاده این وقعه را با تمام جزئیات آن به یاد دارند و روز 16/7/43 همه را برای من تکرار کردند.»2
حالا شما بروید و «زندگی طوفانی» تقی‌زاده را بخوانید و ببینید اصلا خبری از این قضیه در آنجا هست؟ این‌ها را ذره ذره و از اینجا و آنجا باید گشت و کنار هم گذاشت و چیزی پیدا کرد. ملتی که باید این‌قدر خودش را پنهان کند چطور می‌تواند سفرنامه و خودزندگی‌نامه و یادداشت روزانه بنویسد.

‌«خسی در میقات» به‌جز وجه ایدئولوژیکش چقدر می‌تواند به عنوان یک سفرنامه مطرح باشد؟ در این کتاب هم می‌توان ویژگی‌های داستان‌نویسی آل‌احمد را دید، این‌طور نیست؟
خصایص نثر آل‌احمد که به نثر تلگرافی معروف شده در این اثر هم دیده می‌شود. یعنی ایجازها و شیرین‌کاری‌های عامیانه‌ای که در نثر آل‌احمد دیده می‌شود در «خسی در میقات» هم دیده می‌شود، حالا کمی کم‌تر. البته این‌ها وقتی زیاد تکرار می‌شود باعث می‌شود که خواننده زده شود و گاهی این‌ شیرین‌کاری‌های عامیانه در آثار آل‌احمد زیاد تکرار شده و در مواردی به آثارش ضربه زده است. خب یک تکنیک را نمی‌توان مدام تکرار کرد. تکرارهای آل‌احمد با تکرارهای سعدی متفاوت است. در تکرارهای سعدی هربار زیبایی‌ تازه‌ای دیده می‌شود اما در نثر آل‌احمد این تکرارها گاهی مندرس و دستمالی شده است. البته این را هم اشاره کنم که آل‌احمد را داستان‌نویس شاخصی نمی‌دانم و قوی‌ترین بخش کار او اصلا داستان‌نویسی او نیست. او گزارش‌نویس خیلی خوبی بود و بنابراین آثاری مثل« اورازان» و «خارک، در یتیم خلیج فارس» به نظرم بسیار بهتر و قوی‌‌تر از آثار داستانی‌‌اش است. برای من حیرت‌آور است که امروز آل‌احمد تبدیل به شاخص داستان‌نویسی معاصر ما شده و به اسم او جایزه‌ای برگزار می‌کنند و به آثاری سفارشی جایزه می‌دهند. شاخص داستان‌نویسی مدرن فارسی به گمانم صادق هدایت است.

‌ آیا استفاده از صفت تلگرافی برای نثر آل‌احمد درست است؟
نه، نثر او اصلا تلگرافی نیست. تلگراف فعل و مسندٌالیه و نهاد ندارد اما همه اینها در نثر آل‌احمد وجود دارد و نثر او نثر روشنی هم هست. نثر آل‌احمد پنهان‌کار نیست و به همین خاطر مردم می‌توانند با آن ارتباط پیدا کنند و این ویژگی مثبت نثر اوست. نثرش ایجاز دارد و به قول ادبای قدیم ایجاز مخل هم نیست. جملات فارسی اصولا گرایش به کوتاهی و ایجاز دارند و برای همین است که شعر ما این‌قدر قوی است، چون در شعر به‌راحتی می‌توان از این ایجاز استفاده کرد. زبان فارسی این خصلت را دارد و برای همین است که امروز برای ما علمی سخن‌گفتن این‌قدر سخت است. البته حالا زبان ما در حال ورزیده‌ترشدن است. من که با ترجمه کتاب‌های علمی هم سروکار دارم به روشنی می‌بینم که چقدر راحت می‌توانیم یک جمله طولانی ده‌سطری را به زبان انگلیسی به‌خاطر نحو بازش بنویسیم و اگر بخواهیم آن را به زبان فارسی بگوییم مجبوریم آن جمله را تکه‌تکه کنیم و راستش یکی از تلاش‌های من در نوشتن و ترجمه این است که نحو زبان را به طرقی باز کنم. نحو باز از آنِ جامعه باز و ذهن باز است و نحو بسته‌ای که ما به آن عادت کرده‌ایم مربوط می‌شود به فرهنگ و جامعه‌ای بسته. چرا نویسنده‌ای مثل ابوریحان بیرونی ترجیح می‌دهد که کتابش را به عربی بنویسد؟ چون عربی نحو بازی داشته و او می‌توانسته هرچه را می‌خواهد در یک جمله خیلی طولانی بیان کند. به‌طورکلی زبان علم زبان نحو باز است.

‌ آیا می‌توانیم تاثیری از ناصرخسرو در ادبیات معاصرمان ببینیم؟
نه متاسفانه؛ ناصرخسرو شاعری فراموش‌شده است. زمانی که در دانشگاه درس می‌خواندم، با درکی که آن زمان داشتم، خیلی به ناصرخسرو علاقه‌ای نداشتم. اما بعدها نگاه من تفاوت پیدا کرد و وقتی خودم در دانشگاه تهران ناصرخسرو درس می‌دادم، دانشجویان با او ارتباط خوبی برقرار می‌کردند به‌خاطر اینکه من با نگاه دیگری به سراغ ناصرخسرو می‌رفتم، وگرنه با همان نگاه معمول ناصرخسرو جذابیتی ندارد و این کتاب را هم نوشتم که نشان دهم ناصرخسرو هم می‌تواند جذاب باشد و ما باید زاویه دیدمان را نسبت به او تغییر دهیم. به‌طور سنتی ناصرخسرو چندان شاعر جذابی نبوده است. از سوی دیگر نویسندگان و شاعران معاصر ما هم چندان ارتباطی با آثار کلاسیک فارسی نداشته‌اند. این مرض روشنفکری معاصر ماست. ادبای قدیم ما مثل ملک‌الشعرای بهار یا ادیب نیشابوری و دیگران حقیقتا در سنتی که ادعایش را داشتند ذوب شده‌ بودند و ذهنشان از آثار کلاسیک پر بود. وقتی ملک‌الشعرا می‌گفت من بیست هزار بیت شعر حفظ هستم واقعاً بود. داستان‌نویسی هنری مدرن و امروزی است و من از داستان‌نویسان امروز انتظاری ندارم که از سنت ادبی‌مان باخبر باشند، هرچند که باید باشند. اما دست‌کم می‌توانیم این انتظار را داشته باشیم که نویسندگان ما آثار بزرگ دنیا را نه از راه ترجمه بلکه به زبان اصلی خوانده باشند. اما اثری از این ارتباط در آثار نویسندگان معاصر ما دیده نمی‌شود. اگر آثار داستانی معاصرمان را به لحاظ زبانی تحلیل کنیم به نتایج زیادی می‌رسیم و یکی از آن نتایج کم‌خوانی نویسندگان ماست.

...
1. یغما (1331)، «قبض سفارشی پست‌خانه»، سال 5، تهران، ص 175.
2. مینوی، ش 16154.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

هنرمندی خوش‌تیپ به‌نام جد مارتین به موفقیت‌های حرفه‌ای غیرمعمولی دست می‌یابد. عشقِ اُلگا، روزنامه‌نگاری روسی را به دست می‌آورد که «کاملا با تصویر زیبایی اسلاوی که به‌دست آژانس‌های مدلینگ از زمان سقوط اتحاد جماهیر شوروی رایج شده است، مطابقت دارد» و به جمع نخبگان جهانی هنر می‌پیوندد... هنرمندی ناامید است که قبلا به‌عنوان یک دانشجوی جوان معماری، کمال‌گرایی پرشور بوده است... آگاهیِ بیشتر از بدترشدنِ زندگی روزمره و چشم‌انداز آن ...
آیا مواجهه ما با مفهوم عدالت مثل مواجهه با مشروطه بوده است؟... «عدالت به مثابه انصاف» یا «عدالت به عنوان توازن و تناسب» هر دو از تعاریف عدالت هستند، اما عدالت و زمینه‌های اجتماعی از تعاریف عدالت نیستند... تولیدات فکری در حوزه سیاست و مسائل اجتماعی در دوره مشروطه قوی‌تر و بیشتر بوده یا بعد از انقلاب؟... مشروطه تبریز و گیلان و تاحدی مشهد تاحدی متفاوت بود و به سمت اندیشه‌ای که از قفقاز می‌آمد، گرایش داشت... اصرارمان بر بی‌نیازی به مشروطه و اینکه نسبتی با آن نداریم، بخشی از مشکلات است ...
وقتی با یک مستبد بی‌رحم که دشمنانش را شکنجه کرده است، صبحانه می‌خورید، شگفت‌آور است که چقدر به ندرت احساس می‌کنید روبه‌روی یک شیطان نشسته یا ایستاده‌اید. آنها اغلب جذاب هستند، شوخی می‌کنند و لبخند می‌زنند... در شرایط مناسب، هر کسی می‌تواند تبدیل به یک هیولا شود... سیستم‌های خوب رهبران بهتر را جذب می‌کنند و سیستم‌های بد رهبران فاسد را جذب می‌کنند... به جای نتیجه، روی تصمیم‌گیری‌ها تمرکز کنیم ...
دی ماهی که گذشت، عمر وبلاگ نویسی من ۲۰ سال تمام شد... مهر سال ۸۸ وبلاگم برای اولین بار فیلتر شد... دی ماه سال ۹۱ دو یا سه هفته مانده به امتحانات پایان ترم اول مقطع کارشناسی ارشد از دانشگاه اخراج شدم... نه عضو دسته و گروهی بودم و هستم، نه بیانیه‌ای امضا کرده بودم، نه در تجمعی بودم. تنها آزارم! وبلاگ نویسی و فعالیت مدنی با اسم خودم و نه اسم مستعار بود... به اعتبار حافظه کوتاه مدتی که جامعه‌ی ایرانی از عوارض آن در طول تاریخ رنج برده است، باید همیشه خود را در معرض مرور گذشته قرار دهیم ...
هنگام خواندن، با نویسنده‌ای روبه رو می‌شوید که به آنچه می‌گوید عمل می‌کند و مصداق «عالِمِ عامل» است نه زنبور بی‌عسل... پس از ارائه تعریفی جذاب از نویسنده، به عنوان «کسی که نوشتن برای او آسان است (ص17)»، پنج پایه نویسندگی، به زعم نویسنده کتاب، این گونه تعریف و تشریح می‌شوند: 1. ذوق و استعداد درونی 2. تجربه 3. مطالعات روزآمد و پراکنده 4. دانش و تخصص و 5. مخاطب شناسی. ...