برگ‌برگ | شرق


ایرانیان در سال‌های قبل از انقلاب سال 1357 چگونه می‌اندیشیدند؟ جامعه‌شناسان چه تحلیلی از آن اوضاع داشتند و به رژیم شاه چه گفتند؟ واکنش‌ها در برابر آنچه جامعه‌شناسان می‌گفتند چه بود؟ یکی از مهم‌ترین اسناد برای پاسخ‌دادن به این سؤالات، تحقیقی است که با عنوان «طرح آینده‌نگری» توسط مجید تهرانیان (1316-1391) و علی اسدی (1314-1370) در سال 1353 انجام شد‌. این تحقیق شامل نظرسنجی از مردم ایران و مصاحبه با گروه‌های مختلف نخبگان است.

صدایی که شنیده نشد: نگرش‌های اجتماعی-فرهنگی و توسعه نامتوازن ایران

عباس عبدی و محسن گودرزی، بخش عمده این تحقیق را بعد از سال‌ها در قالب کتاب «صدایی که شنیده نشد: نگرش‌های اجتماعی-فرهنگی و توسعه نامتوازن ایران» در سال 1396 تدوین کرده‌اند و نشر نی آن‌ را منتشر کرده است.

پرسش اصلی مجید تهرانیان آن بوده که جامعه ایران دهه 1350 چقدر توان تحمل تغییرات وسیع ناشی از نوسازی اقتصادی و اجتماعی را داشته است؟ و ایرانیان تحت چنان شرایطی چگونه زندگی می‌کردند، جهان خود را چگونه می‌دیدند و شرایط اجتماعی را چگونه تفسیر می‌کرده‌اند؟

جهان ایرانی دهه 1350 از یک سو خوش‌بینانه به تغییرات شتابان، رشد طبقه متوسط، صنعتی‌شدن و ثبات می‌نگریست و از سویی دیگر آبستن حوادث بوده است. علی اسدی در تحقیقاتش نشان داده بود بین توده‌ها و نخبگان میل بازگشت به گذشته و به‌ویژه پناه‌بردن به مذهب، بر اثر شدت تغییرات، در حال رشد بود. «تحقیقات نشان می‌داد ارزش‌های مدنظر حکومت وقت حتی در بین گروه‌هایی که پایگاه آن محسوب می‌شد، عمومیت نداشت» (ص 15).

نتیجه این تحقیقات در سال 1354 در همایشی با عنوان «طرح آینده‌نگری» با شرکت صاحب‌نظران در شیراز ارائه شده است. هرمز مهرداد به بیگانگی سیاسی دانشجویان اشاره کرده و می‌گوید: «از یک طرف اصرار طبقه جوان و تحصیل‌کرده به شرکت در امور سیاسی و از طرف دیگر رویه مسئولین و مدیران سیاسی که معمولا رضایت و علاقه‌ای به شرکت جوانان تحصیل‌کرده در فعالیت سیاسی نشان نمی‌دهند، باعث شد نوعی بیگانگی سیاسی در طبقه دانشجو ایجاد شود. ...‌ تحقیقاتی که انستیتوی مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران‌... نشان می‌دهد 90 درصد دانشجویان سیاست‌مداران ایرانی را ناصالح تشخیص داده‌اند. ... بیش از 50 درصد این دانشجویان مشکل عمده سیاسی ایران را بی‌توجهی رهبران سیاسی به مشکلات اقتصادی و اجتماعی و وجود نابرابری و بی‌عدالتی ذکر کرده‌اند» (ص 18).

سیدمحمدباقر نجفی با اشاره به مذاکرات و گفت‌وگو با متفکران روحانی می‌گوید: «کلیه افراد مصاحبه‌شده از رسانه‌ها ناراضی و نسبت به برنامه‌های مذهبی آنها بدبین بودند و با تأکید بر اهمیت رسانه‌ها آنها را در شرایط فعلی غیرمعنوی و غیراخلاقی می‌دانستند» (ص 20) و داریوش همایون می‌گوید: «اصل قضیه این است که جوانان تعلق خاطری به وضع موجود ندارند و در ضمن منفعت مستقری هم در حفظ آن نمی‌بینند. ... هیچ انتظاری جز وضعی که با آن روبه‌رو هستیم (یعنی کنار‌کشیدن اکثریت بزرگ جوانان این مملکت و ناسازگاری با وضع موجود) نمی‌توانیم داشته باشیم» (ص 21).

تاریخ نشان داد که حق با مجید تهرانیان، علی اسدی، هرمز مهرداد و داریوش همایون بود. آنها از خودبیگانگی سیاسی، پناه‌بردن به مذهب، نارضایتی اجتماعی و ظرفیت به‌هم‌ریختگی ساختار قدرت را دریافته بودند، اما کسانی بودند که از سر محافظه‌کاری یا تعلق به ساختار سیاسی، به جای نقد علمی، دست‌به‌دامان ردکردن علوم اجتماعی شدند.

تورج فرازمند در همان همایش می‌گوید: «هیچ‌کدام از تعاریفی که آقای همایون و آقای نیکخواه درمورد نظام سیاسی بیان کردند‌... به نظر من با کشور ما جور در‌نمی‌آید، چون بر اساس یک داوری غلط و روش آماری بی‌پایه و ناصحیح است (منظور مثلا متد آماری است که باید در میشیگان پیاده شود اما در یزد استفاده می‌کنند). ... گفتید رژیم سیاسی چیزی است و توسعه سیاسی چیزی دیگر؛ در این مملکت دو‌هزار‌و‌‌پانصد سال است که این دو پیوستگی مطلق خود را دارند و اگر آنها را از هم جدا کنیم، بیان توسعه سیاسی با ضوابط غربی صحیح نخواهد بود».

نظام سیاسی پهلوی ترجیح داد به عوض مواجهه با واقعیت، محققان و روش‌شان را غربی بخواند؛ گویی حقایقی که علوم اجتماعی بیان می‌کند، جهنمی است که سیاسیون توان مواجه با آن ندارند. صدای جامعه‌شناسان تا وقتی که انقلاب نشد، شنیده نشد.

کتاب «صدایی که شنیده نشد: نگرش‌های اجتماعی-فرهنگی و توسعه نامتوازن ایران» را نشر نی در 325 صفحه منتشر کرده و چاپ دهم آن با قیمت 170 هزار تومان به بازار عرضه شده است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

صدام حسین بعد از ۲۴۰ روز در ۱۴ دسامبر ۲۰۰۳ در مزرعه‌ای در تکریت با ۷۵۰ هزار دلار پول و دو اسلحه کمری دستگیر شد... جان نیکسون تحلیلگر ارشد سیا بود که سال‌های زیادی از زندگی خود را صرف مطالعه زندگی صدام کرده بود. او که تحصیلات خود را در زمینه تاریخ در دانشگاه جورج واشنگتن به پایان رسانده بود در دهه ۱۹۹۰ به استخدام آژانس اطلاعاتی آمریکا درآمد و علاقه‌اش به خاورمیانه باعث شد تا مسئول تحلیل اطلاعات مربوط به ایران و عراق شود... سه تریلیون دلار هزینه این جنگ شد ...
ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...