ماندن یا نماندن | آرمان ملی


حامد جلالی را با آثار داستانی بسیاری در مسابقات داستانی ملی می‌شناسیم. او علاوه بر نویسندگی، دستی هم در تئاتر، کارگردانی و نمایش‌نامه‌نویسی دارد. آخرین کار او که محصول اولین دوره‌ مدرسه‌ رمان نشر شهرستان ادب هست، در جشنواره‌ ادبی جلال خوش درخشید. شاید تقدیرشدن از رمان «وضعیت بی‌عاری» به‌عنوان رمانی عاشقانه و جنگی، در دوازدهمین دوره‌ جایزه جلال، مناسبت خوبی باشد، برای واکاوی بیشتر این رمان.

حامد جلالی وضعیت بی‌عاری»

رمان داستان عشقی ناممکن و بی‌سرانجام میان دختر و پسری از دو مذهب را که در واپسین روزهای پیش از انقلاب شروع شده و در وانفسای جنگ ادامه پیدا می‌کند، روایت می‌کند. عشقی که با وجود موانع بسیاری از جمله شرایط جامعه و خانواده به‌بار می‌نشیند. اما این عشق، ثمره‌ دیگری هم دارد، سرگردانی در جنوب. آنها مطرود و سرگشته‌ دینی هستند که خود پرچمدار عشق است. این عشق در فضایی که به شدت ایرانی است و بومی روایت می‌شود، به‌نوعی که لهجه و گویش خوزستانی به‌خوبی در بافت داستانی حضور دارد.

جلالی، علاوه بر انتخاب مقطع حساس تاریخی که در این میان، بی‌ربط به وقایع اجتماعی هم نیست، خودش را به چالش می‌کشد. جلالی علاوه بر انتخاب مکان و زمان داستانی، آدم‌های ازیادرفته و فراموش‌شده‌ای را روایت می‌کند که جامعه هم آنها را فراموش کرده است. داستان با وجود زبان داستانی سالم و ساده، جای خود را میان مخاطب امروز و با توجه به نگاه نویسنده در رمان به‌خوبی پیدا کرده. شخصیت‌ها هر کدام با خُرده‌روایت‌هایشان، رمان را به پیش می‌رانند.

از نکات خوبی که ردپای آن در متن به‌خوبی دیده می‌شود، تحقیقات میدانی نویسنده است. جلالی علاوه بر انتخاب موقعیت خاص مکانی و زمانی داستانش، شخصیت‌های خاصی را هم برگزیده است. رمان سرشار از راوی‌های متفاوت است، درواقع یازده راوی، این رمان را روایت می‌کنند. با وجود صدا و زبان‌های گوناگون در این رمان، صدایی قوی بر سیطره‌ رمان حکم می‌راند. صداهایی که در طول رمان شنیده‌‌ می‌شود، صداهای مردم، آهنگ انقلاب، عشق، مبارزه و... است. شخصیت دختر مسلمانی است که پسری از اقلیتی مذهبی را دوست دارد. پسری که پیرو دین صابئین مندایی است، اقلیتی مذهبی که در جنوب ایران زندگی می‌کنند. راوی حلیمه است که روایت می‌کند، حلیمه به‌عنوان انسان و زنی مطرود در جامعه‌ای فراموش‌شده. رام پسری است که حلیمه به او علاقه‌مند شده. رام‌ پسری از سرزمینی در حاشیه‌ رود است، به‌گونه‌ای از آخر دنیا. با آداب و مراسم و زبانی خاص، فارغ از این دنیا و مطالباتش.

رمان، با وجود دغدغه‌های روایتی بسیاری که دارد، اما نگاه ویژه‌ای نسبت به محدودیت آدم‌ها و جایگاهشان در اجتماع دارد. نگاهی که بر رمان جلالی غالب است، حاکی از ناتوانی انسان‌ها در درک همدلانه از مذهب هم است. «وضعیت بی‌عاری»، در خلال متن پا را فراتر نهاده و جهانشمول‌تر به مساله‌ دین نگاه کرده، نه اینکه بخواهد رمانی دینی بنویسد. جلالی به‌نوعی وضعیت همه‌ انسان‌هایی فارغ از مذهب و دین را روایت می‌‌کند که بی‌آنکه دغدغه‌ سیاسی و اجتماعی داشته باشند، یک‌ جا، یک نقطه، به دور از همه‌ احساسات، مجبور به کنش می‌شوند. جلالی با علم و آگاهی، مذهب‌ها را رودرروی هم قرار می‌دهد و مرزهایی را که میان آنها کشیده شده توسط عشق میان رام و حلیمه برمی‌دارد.

حامد جلالی، در این رمان از بستر تاریخی وقایع سیاسی استفاده کرده است تا حوادثی را که بر ساکنان سرزمین رمان می‌رود، روایت کند. گو اینکه شخصیت‌ها و اتفاق‌های انسانی که بر آنها می‌رود، بسیار مهم‌تر از ستینگ رمان است. با وجود پراکندگی راوی‌ها و قصه‌های مختلف آنها، همچنان بار اصلی روایت بر دوش حلیمه است. حلیمه است که صبر می‌کند و انتخاب و انتظار.

آدم‌های ساده‌ رمان «وضعیت بی‌عاری»، از سر استیصال، تن به شرایط موجود سپرده‌اند. هست‌ها و باید‌هایی در تنه‌ داستان، به شکل عجیبی خواننده را درگیر وضعیت شخصیت‌ها می‌کنند. حلیمه و رام، هردو در چنین وضعیتی گرفتارند، اما همه‌ این گرفتاری، رنج، دوری از معشوق و... همگی در لایه‌های سطحی رمان می‌مانند و مخاطب به‌طور جدی درگیر درونیات و لایه‌های زیرین و پنهانی رمان نمی‌شود.

نکته‌ مثبتی که در رمان «وضعیت بی‌عاری» به‌خوبی نمود دارد، این است که جلالی سعی بر این داشته تا از وضعیت موجود رمان‌های ایرانی کمی فاصله بگیرد و در جریان روایت رمان، با کمک‌گرفتن از عناصری نظیر مبارزه، عشق، مذهب و سیاست، رمانی بنویسد که با فضای رمان‌های آپارتمانی امروز متفاوت باشد.

حامد جلالی، با حضور رمانش در دوازدهمین دوره‌ جایزه‌ ادبی جلال، بی‌شک گام بلندی در ادبیات امروز کشور برداشته؛ همچنان که خودش نیز بارها اشاره کرده، نقش پژوهش در این رمان، به شدت پررنگ بوده و نتیجه‌ خوبی هم داده است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...