کلنل به فکر انتقام می‌افتد | اعتماد


فلاکت انسان تنها از یک چیز ناشی می‌شود: اینکه نمی‌تواند با آرامش در یک اتاق بماند. چهار قرن از این اظهارنظر پاسکال گذشته و هنوز تازگی دارد و یادآور می‌شود: انسان، حیوانی اجتماعی است. به عبارت دیگر انسان می‌تواند در تنهایی همه‌چیز به دست آورد الا شخصیت 1. اگر کسی نباشد که به اعمال و رفتار آدم واکنش نشان بدهد، هویتش را از دست می‌دهد. از این خاطر به عشق زمینی یا آسمانی روی می‌آورد. قیامت، پاسخ نیاز انسان به ارزیابی و دیده‌شدن است. تمام ادیان گواهی می‌دهند که خداوند در همه حال ما را می‌بیند و داوری می‌کند. این باور بیش از هر چیز به آدم اطمینان خاطر می‌دهد که همیشه مورد توجه است و هیچ‌وقت فراموش نمی‌شود.

برای مرگ نام دیگری انتخاب کن محمد پروین

نظریه شرط‌بندی پاسکال هم موید همین مطلب است: به سود ما است که به دل‌مان رجوع کنیم و از سر احتیاط، خداباور بمانیم. ریسک دوزخ بالاتر از آن است که به عقل‌مان تکیه کنیم و از سر بدشانسی به عذابی ابدی دچار شویم. پشیمانی از دست دادن چیزی که داشته‌ایم از مرگ هولناک‌تر خواهد بود. این همان اتفاق بزرگی است که موجب زوال قهرمان رمان «برای مرگ نام دیگری انتخاب کن» [اثر محمد پروین] می‌شود. کلنل پیش از آنکه به ارتش پا بگذارد، هنرمند بوده، می‌خواسته نوازنده‌ای بنام شود. اما بعد از دست‌دادن مریم، قید احساس را می‌زد و یک زندگی عاقلانه پیش می‌گیرد. بعدها اعتراف می‌کند: «من درست به همان دلایلی در این سال‌ها عاشق زندگی نظامی شدم که دیگران از آن نفرت داشتند و آن دلایل چیزی جز مقام، احترام و فرار از خودم نبود.»

این فقط رویکرد کلنل نیست. مادرش سال‌ها به همین منوال زندگی کرده. بعد از دست دادن شوهرش، تنها شده و از خودش فراری است. محض کسب احترام به انجمن‌زنان پناه می‌آورد. افتخارش به این بوده که دختر فرمانفرماست و اینقدر به آن شوکت از دست‌رفته نیاز دارد، که برای احیاش روی زندگی فرزندش شرط‌بندی می‌کند. می‌داند این پسر برای نظام ساخته نشده، هنوز دلش پیش مریم است اما همچنان پافشاری می‌کند تا کلنل را به مهلکه جنگ ظفار می‌فرستد. مادر شرط را می‌بازد، تنها داشته‌اش از دست می‌رود و پسرش به عذابی دچار می‌شود که از مرگ هولناک‌تر است. مافوق‌ها می‌گویند عملکردش مفتضحانه بوده، کلی سرباز به کشتن داده و احتمال دارد توبیخ شود. اینجا نقطه عطفی است که بعد از آن هیچ‌چیز به روال قبل نمی‌ماند. تنها دیرکی که کلنل به اتکاش سرپا بود، از دست رفته: دیگر به کار هم چشم امیدی ندارد. بی‌هویت شده، نه با عقل می‌تواند زندگی کند نه با احساس. به اذعان خودش از شدت ترس، غصه و ابهام به مرگ پناه می‌آورد: «من که چیزی برای از دست‌ دادن ندارم. تمام زندگی‌ام این‌طوری بوده، به دنیا آمدن فقط درد است و این دنیا یه زخم چرکی. یه غده سرطانی که بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود و با اسفناک‌ترین وضع از پا درت می‌آورد... یک عدم مبهم و گنگ مثل مخملی بزرگ روی صورتت می‌افتد.»

این واگویه‌ها یادآور تاملات پاسکال‌اند: «من نظاره می‌کنم این سپهرهای هولناک جهان را که مرا درنوردیده‌اند و خود را می‌یابم کرانبند در سوکی از این پهنه پهناور، بی‌آنکه بدانم چرا در این جایگاهم. در جهالتی دهشتناک نسبت به همه‌چیز گرفتار آمده‌ام. نه کالبدم را می‌شناسم، نه احساسم را، نه روحم را و نه حتی می‌دانم چیست آن جلوه از هستی‌ام که می‌اندیشد آنچه را می‌گویم. فقط می‌دانم مرا یارای رستن از این مرگ نباشد. چنین است حال من، آکنده از سستی، بی‌ثباتی و فرجام جمع سخنم اینکه باید بی‌واهمه تمامی عهد عمرم را در جست‌وجوی آنچه بر من خواهد آمد فدا کنم، شاید کرانه‌ای بیابم بر تردیدهایم.»

همین تردیدهاست که کلنل را زمین می‌زند. عوض اینکه به داشته‌هاش ایمان بیاورد و پی جبران خرابکاری‌ها برود، به فکر انتقام می‌افتد. وقتی می‌بیند هیچ شانسی ندارد، توی داو آخر، روی خودش قمار می‌کند. به خیال اینکه اگر قرار به نابودی است، همه را با خودش غرق کند. توجیهی ندارد، به گمانش بهش خیانت شده و آنقدر به این توهم دامن می‌زند که همه دوستانش را از دست می‌دهد. سرآخر وقتی با ارواح دم‌خور شده و به معنای واقعی کلمه به زنده‌مرگی دچار است به صرافت می‌افتد فلاکت انسان از چی ناشی می‌شود.
«همه‌چیز از همین تنهایی شروع می‌شود. آنقدر بزرگ می‌شود که دیگر جایی را نمی‌بینی. از مرگ هم بدتر است.»
همین‌جاست که برای مرگ نام دیگری انتخاب می‌کند: «شاید مرگ یعنی تنهایی.»

1- استاندال

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بابا که رفت هوای سیگارکشیدن توی بالکن داشتم. یواشکی خودم را رساندم و روشن کردم. یکی‌دو تا کام گرفته بودم که صدای مامانجی را شنیدم: «صدف؟» تکان خوردم. جلو در بالکن ایستاده بود. تا آمدم سیگار را بیندازم، گفت: «خاموش نکنْ‌نه، داری؟ یکی به من بده... نویسنده شاید خواسته است داستانی «پسامدرن» بنویسد، اما به یک پریشانی نسبی رسیده است... شهر رشت این وقت روز، شیک و ناهارخورده، کاری جز خواب نداشت ...
فرض کنید یک انسان 500، 600سال پیش به خاطر پتکی که به سرش خورده و بیهوش شده؛ این ایران خانم ماست... منبرها نابود می‌شوند و صدای اذان دیگر شنیده نمی‌شود. این درواقع دید او از مدرنیته است و بخشی از جامعه این دید را دارد... می‌گویند جامعه مدنی در ایران وجود ندارد. پس چطور کورش در سه هزار سال قبل می‌گوید کشورها باید آزادی خودشان را داشته باشند، خودمختار باشند و دین و اعتقادات‌شان سر جایش باشد ...
«خرد»، نگهبانی از تجربه‌هاست. ما به ویران‌سازی تجربه‌ها پرداختیم. هم نهاد مطبوعات را با توقیف و تعطیل آسیب زدیم و هم روزنامه‌نگاران باتجربه و مستعد را از عرصه کار در وطن و یا از وطن راندیم... کشور و ملتی که نتواند علم و فن و هنر تولید کند، ناگزیر در حیاط‌خلوت منتظر می‌ماند تا از کالای مادی و معنوی دیگران استفاده کند... یک روزی چنگیز ایتماتوف در قرقیزستان به من توصیه کرد که «اسب پشت درشکه سیاست نباش. عمرت را در سیاست تلف نکن!‌» ...
هدف اولیه آموزش عمومی هرگز آموزش «مهارت‌ها» نبود... سیستم آموزشی دولت‌های مرکزی تمام تلاش خود را به کار گرفتند تا توده‌ها را در مدارس ابتدایی زیر کنترل خود قرار دهند، زیرا نگران این بودند که توده‌های «سرکش»، «وحشی» و «از لحاظ اخلاقی معیوب» خطری جدی برای نظم اجتماعی و به‌علاوه برای نخبگان حاکم به شمار روند... اما هدف آنها همان است که همیشه بوده است: اطمینان از اینکه شهروندان از حاکمان خود اطاعت می‌کنند ...
کتاب جدید کانمن به مقایسه موارد زیادی در تجارت، پزشکی و دادرسی جنایی می‌پردازد که در آنها قضاوت‌ها بدون هیچ دلیل خاصی بسیار متفاوت از هم بوده است... عواملی نظیر احساسات شخص، خستگی، محیط فیزیکی و حتی فعالیت‌های قبل از فرآیند تصمیم‌گیری حتی اگر کاملاً بی‌ربط باشند، می‌توانند در صحت تصمیمات بسیار تاثیر‌گذار باشند... یکی از راه‌حل‌های اصلی مقابله با نویز جایگزین کردن قضاوت‌های انسانی با قوانین یا همان الگوریتم‌هاست ...