تکامل یا عدم تکامل | شرق


«نظریه تکامل» که خیلی‌ها درباره‌اش حرف می‌زنند چیست؟ آیا منظور این است که فقط شایسته‌ترها باقی می‌مانند؟ اصلا معنی «شایسته» در این پرسش چیست؟
«نظریه تکامل» در بسیاری از کتاب‌ها و نظریه‌پردازی‌ها به‌طور ضمنی وجود دارد اما هنوز تصور درستی از این نظریه در میان فارسی‌زبانان همچون دیگر مردم جهان ایجاد نشده است. به‌‌طور مثال، کتاب‌هایی مانند «انسان خردمند» یووال نوح هراری، که در سال‌های اخیر در ایران نیز مانند سایر کشورها پرفروش‌ شده‌ است، به‌طور ضمنی بر «نظریه تکامل» استوار است. اما چطور می‌توانیم مطمئن شویم که درک تقریبا مناسبی از «نظریه تکامل» پیدا کرده‌ایم؟ برای این منظور باید منابع متعددی را بخوانیم. اما اگر متخصص این فن نباشیم چگونه می‌توانیم راهمان را از میان این همه منابع متعدد پیدا کنیم؟ چطور می‌توانیم مطمئن شویم نکته‌های اصلی و ضروری به گوشمان خورده است؟ کتاب‌های «ترویج علم» یا «علم به زبان ساده» برای این منظور نگاشته می‌شوند. این نوع کتاب‌ها توسط افراد بسیار متخصص اما به زبان ساده نوشته می‌شوند تا عموم مردم و متخصصان سایر رشته‌ها بتوانند راهشان را برای ورود به یک علم خاص پیدا کنند.



در سال‌های اخیر، کتاب‌های «ترویج علم» در میان فارسی‌زبان‌ها جایگاه خود را پیدا کرده‌ است اما متأسفانه کتاب‌های چندانی در مورد خود نظریه تکامل به فارسی وجود ندارد. خوشبختانه در دهه‌ اخیر برخی ترجمه‌های خوب وارد بازار نشر شده است. کتاب «سرنخ‌های تکامل: پنجاه نکته کوتاه اما ضروری برای درک نظریه تکامل» [30-second evolution : the 50 most significant ideas and events, each explained in half a minute] طوری طراحی شده است که خواننده را با نکته‌های ضروری نظریه تکامل آشنا کند و به ادعای ناشر انگلیسی تاکنون بیش از چهار میلیون نسخه از آن در سراسر جهان به فروش رفته است.

انتخاب 50 نکته اصلی برای نظریه تکامل کار راحتی نیست. حتی اگر بتوان 50 نکته را برگزید، نمی‌توان آن‌ها را به‌‌راحتی در یک صفحه خلاصه کرد. اما هشت نویسنده متخصص این کتاب، شامل استادان دانشگاه و نویسنده‌های متخصص ترویج علم، تا حد خوبی از عهده این کار برآمده‌اند. هر یک از نکته‌ها شامل دو صفحه است. در صفحه اول به‌طور خلاصه نکته را توضیح داده‌اند و در انتها در چند جمله آن را خلاصه کرده‌اند. صفحه دوم شامل اشاره‌هایی است درمورد ارتباط این نکته با سایر نکته‌ها و نیز با افراد مهم مرتبط. مرور این 50 نکته برای آشنایی کامل با «نظریه تکامل» کافی نیست اما راهنمای بسیار خوبی است برای شروع مطالعه عمیق‌تر درمورد آن‌ها. این 50 سرنخ که در هفت قسمت قرار گرفته‌اند عبارت‌اند از: سرگذشت شکل‌گیری نظریه تکامل، منشأ پیدایش گونه‌ها، انتخاب طبیعی، انقراض، تکامل در عمل، تولید مثل جنسی و مرگ، و در نهایت انسان و تکامل.

هر قسمت با معرفی کوتاه اصطلاحات مهم آغاز می‌شود که راهنمای خوبی است تا خواننده بداند کدام کلمه‌ها بار تخصصی بیشتری دارند. سرگذشت کوتاه درمورد هفت شخصیت مهم نیز در کتاب آمده است: داروین (اصلی‌ترین شخصیت در تاریخ نظریه تکامل، نظریه‌ای که داروینیسم هم نامیده می‌شود)، والاس (که همراه با داروین مبدع نظریه انتخاب طبیعی محسوب می‌شود)، هالدین (بنیان‌گذار ژنتیک ریاضیاتی و از افراد مهم در سنتز مدرن)، مارگولیس (مبدع نظریه‌ای که می‌گوید یاخته‌های ما بر اثر هم‌زیستی دو یاخته ساده‌تر شکل گرفتند)، پیتر و رزماری گرنت (این زن و شوهر با مطالعه طولانی‌مدت فنچ‌ها در جزایر گالاپاگوس، وقوع انتخاب طبیعی را در عمل نشان دادند)، همیلتون (مبدع ایده ژن خودخواه که بعدها توسط داکینز مشهور شد)، و خانواده لیکی (از مهم‌ترین افراد پیشگام درمورد تکامل انسان). افراد شاخص نظریه تکامل به این‌ها محدود نیستند و اسامی بیشتری ذیل هر سرنخ ذکر شده‌اند که خواننده می‌تواند سراغ مطالب بیشتر درمورد آنها برود. این کتاب برای شروع بسیار خوب است و البته بسان هر کتاب مقدماتی دیگری خواننده نباید خود را به آن محدود کند. نظریه تکامل ظاهر ساده‌ای دارد اما فهم درست آن نیازمند تلاش و مطالعه بسیار است. برای درک نظریه تکامل باید با پدیده‌های بسیار زیاد و متنوع علمی در حوزه‌های متفاوت آشنا شد و بدون آشنایی با این پدیده‌های متنوع قطعا فهم ما از نظریه با سوء‌تفاهم همراه خواهد بود.

عنوان کتاب به فارسی «سرنخ‌های تکامل: 50 نکته کوتاه اما ضروری برای درک نظریه تکامل» است که محمدصادق میرزایی آن را به نثری شیوا و خوش‌خوان در 194 صفحه ترجمه و انتشارات جامعه‌ نو آن را در سال 1397 منتشر کرده است. اصل کتاب توسط جمعی از نویسندگان نگاشته شده و این خود بسیار جالب توجه است زیرا حتی برای تهیه‌ کتابی تا این حد عمومی نیز ویراستاران کتاب، نیکولاس بتی، مارک فلوز [Mark Fellowes] ترجیح داده‌اند هر بخش را به متخصص خود واگذار کنند. اصل کتاب در سال 2015 توسط انتشارات آیکون بوکز منتشر شده است. پرخواننده‌شدن کتاب‌های تکاملی در سال‌های اخیر نیاز به چنین کتابی را در بازار نشر به‌خوبی نشان می‌دهد: کتابی که بتواند در کوتاه‌ترین زمان ممکن بیشترین آشنایی را برای خواننده فراهم کند.