عطش بیداری | شرق


صد روز بعد از کودتای 28 مرداد 1332، بازار و دانشگاه تهران به صحنه‌ درگیری دانشجویان با عوامل رژیم پهلوی در اعتراض به سفر نیکسون به تهران تبدیل شد و در همان زمان بود که ارتش پهلوی وارد دانشگاه تهران شد و سه نفر از دانشجویان را به شهادت رساند. در همان زمان بود که شاه با از‌سرگیری صدور نفت خام، گرفتن کمک بلاعوض و نظامی از آمریکا، پر‌کردن بازار با کالاهای وارداتی و سرکوب نیروهای مبارز، اوضاع را تثبیت و آرامش ظاهری برقرار کرد. بعدتر بحران اقتصادی بروز کرد و کمبودهای شدیدی به وجود آمد و در نتیجه اعتصابات کارگری و اعتراضات مردمی، پایه‌های ثبات رژیم را سست کرد. یکی از باستان‌شناسان به نام اسماعیل یغمایی دهه 30 را دهه «روزهای سخت مصدق در زندان» و «اعتراضات مردم در بلوای نام دوران حکیم‌الملک» توصیف می‌کند.

زنی در حاشیه روزنامه شبنم بزرگی

پس از سقوط دولت مصدق در 28 مرداد 1332، جامعه ایران و دانشگاه تهران به‌ واسطه حضور دانشجویان، بیش‌از‌پیش نسبت به بیگانه دیدگاهی ضد امپریالیستی به خود گرفت. 16 آذر اگرچه روز دانشجو نام گرفت و این روز نقطه آغاز مبارزات ضد استکباری دانشجویان در نظر گرفته می‌شود؛ اما سرکوب دانشجویان از سوی عوامل رژیم شاهنشاهی موجب شد تا جنبش دانشجویی در ادامه فعالیت چندانی نداشته باشد. در دهه 30، دانشجویان مانند دهه گذشته حضور جدی در عرصه سیاست نداشتند. در آغاز دهه 40 بود که جنبش‌های دانشجویی جان تازه‌ای گرفتند و اقدامات خوبی در مبارزه با دشمن انجام دادند.

با این مقدمه نگاهی می‌کنیم به کتاب «زنی در حاشیه روزنامه» [اثر شبنم بزرگی] که زندگی خانواده‌ای گیلانی را از دهه 30 تا 40 برای ما تعریف می‌کند. زنی به نام اکرم که نه از آنچه در بالا آمد، باخبر بود و نه از دغدغه توده‌ها برای بازپس‌گیری حق‌شان چیزی می‌دانست؛ زنی که از دریچه روزنامه تمام اتفاقات را می‌دید و همه چیز در جمله‌های منقوش چاپی جلوه‌گر می‌شد. از نظر این زن، توده حقی ندارد که از مالکان پس بگیرد و از این منظر، تحولی با گذشت 10 سال در او صورت نمی‌گیرد. او وقایع را نمی‌بیند، در تظاهرات شرکت نمی‌کند، رنج مردم را لمس نمی‌کند، چون او متعلق به خانواده‌ای سمیعی‌نام است که دخترانش ذره‌ای با سختی‌های زندگی روزمره آشنایی ندارند. حال چه چیز می‌تواند ما را وادارد داستانی را بخوانیم که گویی با تمام حوادث آن دوران بیگانه است و فقط در پیش‌زمینه کتاب رخ می‌نماید؛ در سخنان گاه‌وبی‌گاه آقا نامدار، شوهر اکرم و گویی مانند نوعروس خاندان سمیعی فقط در حروف روزنامه با ما از خود می‌گوید؟

از یک وجه می‌توان این داستان را حائز اهمیت دانست: نه از منظر تاریخی که به آن پشت کرده است؛ بلکه از منظر وجود طبقه مالکانی که به اندازه توده بگیر و ببندهای آن دوران را تجربه نکردند. البته که دانشجویان نقش بسیار بزرگی در اعتراضات داشتند و جزئی از توده بودند که وجه اشتراکی با خرده‌مالکان نداشتند. «حالا نامدار عایدی ملکِ آقاجان من را می‌خورد، پشت‌ سرِ او خنده‌خنده می‌کند که اصلاحات ارضی شده و زمین اربابان را تقسیم کرده‌اند. خیال‌بکن این بدبختی دامن طایفه خودش را نگرفته. حال‌ و روز محترم عمه‌جان از آقاجان هم بدتر است. بدبخت یک‌دانه پیرزن است در آن دهات دست‌تنها، دیگر هیچ‌کس خطش را نمی‌خواند. شنیده‌ام از ساری که رعیت‌های سابقش یاغی شده‌اند».

البته عطش اکرم برای خواندن روزنامه و یافتن روزنه امیدی برای خودشان، یکی از مسائلی است که می‌توان در او سوسوی بیداری را یافت؛ زنی که شوهرش از زندانیان اعتراضات 28 مرداد 32 بود و در اشاره به دوستانش برای نجات او از زندان به رفقا اشاره می‌کند؛ مدام کتاب می‌خواند، «نه گلستان و کیمیای سعادت و قابوسنامه که ملأ محمود خانِ معلم سرخانه از آن مشق می‌دهد، از آنها که آقاجان قدغن کرده بهشان دست بزنیم»؛ همین اشارات گذرای نویسنده به تیپ‌های روشنفکری باعث شده که اسامی افراد در حد تیپ باقی بماند و به شخصیت‌هایی تأثیرگذار تبدیل نشوند. البته می‌توان این را به دلیل پنهان‌بودن کنش شخصیت‌ها دانست؛ شخصیت‌هایی که مبارزه را در اندازه روزنامه و کتاب پی می‌گیرند و به «کراوات سرخ پهن» بسنده می‌کنند. به این دلیل در تمام داستان افراد پیوسته از ما دورتر و دورتر می‌شوند و در نهایت چیزی از آنها نمی‌ماند جز اثر گمی در روزنامه‌ها. البته این موضوع باعث نمی‌شود کتاب را یک‌نفس ادامه ندهیم؛ کتابی که فقط در کنج خانه می‌گذرد و حتی برای ما از محله‌های رشت هم نمی‌گوید. کتابی که زنان با اصالتش در گوشه‌ای خزیده‌اند و کاری نمی‌کنند جز بزرگ‌کردن بچه. زنانی که در حاشیه‌اند و مدام زیر بار طعنه‌های مردان سر خم می‌کنند و مجبورند از تمام خواسته‌های منطقی و غیر‌منطقی خانواده پیروی کنند؛ دخترانی که باید به‌ محض بالغ‌شدن و رسیدن به سن سیزده‌سالگی، به خانه شوهر بشتابند و بچه بزرگ کنند. دخترانی که یا در یَد پدرند یا در یَد شوهری که وظایف کهن زنانگی و مادرانگی را از آنها می‌خواهد.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...