نگاهی به «شمال» اثر لویی فردینان سلین | شرق

«سلین پروست من است. حتی اگر عقاید ضدیهود، او را موجودی غیرقابل تحمل کرده باشد. برای خواندن آثار او من باید وجدان یهودی‌ام را نادیده بگیرم اما این کار را می‌کنم زیرا عقاید ضدیهودی نکته اصلی در کتاب‌های او نیست، سلین یک لیبرال به تمام معناست.» فیلیپ روت، نویسنده شهیر آمریکایی.

شمال لویی فردینان سلین  Nord‬ یا North]

جنگ‌جهانی دوم، فرانسه‌ای که باید از آن گریخت و آلمانی که گرچه به آن پناه آورده‌اند اما خوشامدگوی آنها نیست. دربه‌دری، گرسنگی، آدم‌فروشی، خیانت، قحطی و بمباران‌های شبانه‌روزی و میکروفن‌هایی که همه‌جا هستند، همان چیزی است که سلین در «شمال» [Nord‬ یا North]  به آن می‌پردازد. سیطره هیتلری و ترسی که در همه‌جا آنها را دنبال می‌کند. سلین نمی‌گوید که چرا جزو خیانتکاران به فرانسه و خدمتگزاران آلمان‌ها شده‌اند و در‌به‌در در آلمان نازی به‌دنبال مامن و پناهی هستند، ما تنها می‌دانیم که در فرانسه هنگامی که او در خانه نبوده نیروهای نظامی برای دستگیری او آمده ‌بودند. «با چهار فرمانده لژیون دونور گرفته که سرگرم بارزدن و بردن تمامی مبلمان خانه‌ام بودند[برخورد کردم]... و اگر شما بودید از شکسته‌شدن دروپیکر خانه‌تان بهت‌زده نمی‌شدید؟ از اینکه با چهار کامیون باربری بیایند و زندگی‌تان را چپاول کنند؟... خودتان را از خطر نجات نمی‌دادید؟... آن‌هم به‌هنگامی که کلتی بزرگ رو به سویتان نشانه رفته است؟... به‌راستی که آدم‌ها از 500میلیون‌سال پیش تاکنون هیچ تغییری نکرده‌اند!...»

کسانی که با نثر سلین آشنا هستند می‌دانند که او اغلب کتاب‌هایش را به‌صورت گونه‌ای اتوبیوگرافی می‌نویسد و اغلب ماجراهایی که تعریف می‌کند رنگ‌وبوی حقیقت دارند اما به شکلی نام افراد را تغییر می‌دهد و با اندکی جزییات آن را داستان‌گونه می‌کند. «مرگ قسطی» و «سفر به انتهای شب»، کتاب‌هایی هستند از سلین که بیشتر خوانده شده‌اند، «شمال» نیز به‌گونه‌ای ادامه همان‌هاست. این عادت سلین است که در انتهای کتاب‌هایش بنویسد ادامه دارد... همان‌طور که در «شمال» نوشته است. با اینکه همیشه در مظان اتهام به‌خصوص از سوی راستگرایان فرانسه بود اما همچنان بر تفکرات ضدجنگ خود پافشاری کرد. او از نویسندگان آوانگارد محسوب می‌شود که جزو هیچ‌کدام از مکتب‌های ادبی آن دوران فرانسه نبود. پیر ادمون روبر درباره او می‌نویسد: «او بسیار بیش از آقای ژید و تمام آثاری که نویسندگان چپگرا و «کمونیست‌های باطنی» در اوایل سال‌های 1930 عرضه می‌کردند، نوآوری داشت. به همین دلیل در برابر آثار او موضع‌گیری‌های شدیدی شد. از جمله منتقدان او گاندون بود که باوجود تمام نقدهایی که بر سلین روا می‌داشت مجبور شد اذعان کند که: «در سال1932 پدیده‌ای به نام لویی فردینان سلین مثل یک بمب منفجر شد.» تا جایی که او در کتاب «صفحه‌ای پراکنده از سفر به انتهای شب» از این کتاب سلین تقلید می‌کند.

در جای‌جای «شمال» نفرت و انزجار او را از هیتلر و جنایت‌های او می‌بینیم، با این حال همواره به او نسبت فاشیست‌بودن داده‌اند. برای او فرقی نمی‌کند که فرانسوی‌ها جنگ را آغاز کرده‌اند یا آلمان‌ها، او از نفس جنگ منزجر است. «شمال» آخرین کتاب چاپ‌شده سلین سه‌سال قبل از مرگش است و با اینکه در انتهای کتاب نوشته که ادامه دارد، هرگز نتوانست روایت‌های خود را به پایان برساند هرچند که برای نویسنده‌ای انتشار کتابی چون «سفر به انتهای شب» کافی است، «مرگ قسطی» و «دسته دلقک‌ها» و «قصر به قصر» و «شمال» به کنار. سلین در «شمال» به شکل تکامل‌یافته‌تری موضع‌گیری‌های خود را در برابر جنگ بیان می‌کند. او با نگاهی آنارشیستی و در عین حال عصبانی روایت می‌کند تا جایی‌که در بسیاری از قسمت‌های کتاب از اصل داستان خارج می‌شود و به بیان صریح عصبانیت خود می‌پردازد. او در مقابل اومانیسم مطرح آن سال‌ها موضعی جدی و عقلانیت مدرن بشری را به سخره می‌گیرد، شخصیت‌های او به شکل منزجرکننده‌ای منفی هستند. اکثر آنها از بیماری یا نقص عضو رنج می‌برند. چه زمانی‌که در بادن بادن هستند که به‌گونه‌ای پناهگاه آلمانی‌های ثروتمند بوده، چه زمانی‌که به گرونوالد نزد دوستش هاراس می‌رود و چه زمانی‌که در شمالند. همه کسانی که با او، لی‌لی همسرش و لاویگ، بازیگری که با او آشنا شدند و آنها را همراهی کرد، برخورد می‌کنند، به‌گونه‌ای جاسوس نازی‌ها از آب درمی‌آیند. ویرانه‌های برلین جنگ‌زده و قحطی و فرار همیشگی به‌روشنی تم اصلی «شمال» را می‌سازد. آنها همه‌جا مورد تفتیش قرار می‌گیرند و وسایلشان دزدیده می‌شود و این برای سلینی که نه در کشور خودش فرانسه جایگاهی دارد و نه در آلمانی که به‌خاطر مواضع ضدیهود به آن نزدیک شده، بسیار دردآور است.

سلین در روایت «شمال» بسیار عمیق و فرامرزی می‌اندیشد. او بارهاوبارها به اسطوره‌ها اشاره می‌کند و به‌دنبال یک قانون کلی در همه تاریخ است و نه در برهه زمانی خاص. روایت او فقط شامل آلمانی‌ها یا فرانسوی‌ها نیست. در انتهای کتاب پس از آن‌همه ماجرا که در شمال برای او اتفاق می‌افتد و او همه آنها را با روایتی سریع و شتابزده تعریف می‌کند یکباره آرام می‌گیرد گویی روح عصیانگر سلین که پیوسته ناسزا می‌گوید، اعتراض می‌کند و فریاد سر می‌دهد به‌یکباره دچار بغضی فروخورده می‌شود؛ بغضی که شاید در ظاهر به‌خاطر پاستور، یکی از شخصیت‌های شمال باشد اما معنای عمیق‌تری در پس خود دارد. پاستور کسی است که زندانی اس.‌اس‌ها شده است. سلین سعی می‌کرد او را آزاد کند اما آنها به سراغش آمدند: «کلید می‌خواست... خودم را به‌تندی تکان دادم... سرانجام آن را پیدا کردم و دادم به یالمار به خود گفتم شاید می‌خواهد دوباره به زنجیرش بکشد اما چنین نکرد... پاستور همچنان کلاه حصیری بزرگ با توری روی آن را به‌سر داشت... سپس کلید و دستبند‌ و زنجیر را در جیب خود گذاشت و چون لباس‌هایش ژنده بود و پر از سوراخ بی‌شک هرسه را یکجا از دست می‌داد. به هنگام رفتن با آهنگی اطمینان‌بخش گفت: به اینها نیازی ندارد... و اندکی پس از آن افزود: بدون اینها هم می‌آید... » و این پایان «شمالِ» سلین است که در ورای تمام شورها، هیجان‌ها، فریاد و دردها یک‌چیز را به آرامی نجوا می‌کند؛ اسارت بشری در برابر دیکتاتورها.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...