ایبنا- «فتوح البلدان» از جمله منابع کمنظیر و در مواردی بینظیر تاریخ ایران و جهان اسلام در قرنهای هفتم، هشتم و نهم میلادی به شمار میرود و نهتنها در دوران متأخر بلکه طی قرون متمادی به عنوان یکی از مهمترین منابع خاورمیانه و جهان عرب مورد استفاده محققان و تاریخنویسان بوده است. نشر ماهریس اخیراً ترجمه محمد توکل از این کتاب را که پیش از این سالها پیش به انتشار رسیده بود بازنشر کرده است.
به گفته مترجم در مقدمه کتاب، هدف از ترجمه و نشر این کتاب، آن است که خواننده ایرانی به منابع اصیل تاریخ کشور خود و جهان اسلام دسترسی پیدا کند و آب از سرچشمه بنوشد و خرد خود را فارغ از تصرف نیات و اندیشهها و روشها برای درک حقایق تاریخی به کار اندازد.
نویسنده کتاب فتوحالبلدان بلاذری است. وی فرزند احمد فرزند یحیی فرزند جابر بوده است. شهر بغداد به عنوان زادگاه و محل ولادت بلاذری ذکر شده است و دلیلی بر نادرستی این انتساب به نظر نمیرسد. ولی تاریخ ولادت او را نه به دقت بلکه به تقریب و از طریق استدلال میتوان معین کرد. از منابع تاریخی برمیآید که وی در دوران کودکی و نوجوانی و بخشی از عهد شباب خود را در زمان خلافت مأمون عباسی گذرانده است. به گفته ابن عساکر و نویسندگان دیگر به نقل از او، بلاذری مأمون را مدح گفته است. افزون بر این مترجم این کتاب نیز بنا بر تحلیلی که در بحث درباره کتاب «عهد اردشیر» (کتاب دیگر بلاذری) گفته است، وی این کتاب را در زمان خلافت مأمون ترجمه کرده است. بنابراین بلاذری هنگام مرگ مأمون، لااقل در اواخر دهه دوم عمر خود بوده است و میتوان تاریخ ولادت او را در آخرین سالهای قرن دوم هجری برآورد کرد. از جمله تألیفات بلاذری که ذکر آنها در منابع موجود به جای مانده، چهار اثر است: فتوح البلدان، فتوح البلدان بزرگ، انساب الاشراف، و عهد اردشیر.
«فتوح البلدان» به طور کامل یعنی از ابتدا تا انتها بر جای مانده و جز در چند مورد جزئی تقریباً سالم و دستنخورده به زمان کنونی انتقال یافته است. این کتاب بر اساس بلاد مختلف تنظیم شده و تاریخ این بلاد را از نخستین زمانهای توجه مسلمانان به گشودن و تصرف هر یک از آنها آغاز کرده و غالباً تا عصر خویش ادامه داده است. بدین سبب کار بلاذری با تاریخنویسانی همچون طبری و ابن اثیر و ذهبی و دیگران که به وقایعنگاریهای سالانه و دورهای پرداختهاند، کاملا متفاوت است. همچنین اثر او سیرهنویسی یا کتاب مغازی نیست تا منحصراً به وقایع زمان پیامبر اسلام یا شخصیت معینی مربوط باشد. با این وجود این کتاب یک مجموعه کامل تاریخ جهان اسلام در قرنهای هفتم و هشتم و قسمتی از قرن نهم میلادی به شمار میرود و کتابی نیست که به یک بلد یا کشور معین اختصاص داشته باشد؛ مانند النجوم ابن تغری بردی و فتوح الشام واقدی و فتوح المصر و المغرب ابن عبدالحکیم و تاریخ دمشق ابن عساکر و تاریخ حلب ابن عدیم و نظایر آنها. همچنین یک کتاب طبقات یا تاریخ انساب به شمار نمیرود.
نوآوری دیگر بلاذری نبودن مقدمه است. بلاذری پس از ذکر نام پروردگار به جای همه کارهایی که در مقدمه ذکر میشد، در چند سطر کار خود را تشریح کرده و بلافاصله به اصل مطلب پرداخته است و حتی یک جمله از آنگونه که در کتابهای دیگر، فصلها بدان اختصاص داده شده، به کار نبرده است.
بلاذری در آغاز کتاب خود به اتخاذ یک روش کار اشاره میکند. عناصر عمده این روش عبارتند از ادغام و اختصار. منظور از ادغام این است که مؤلف روایتهای مختلفی را که استماع نموده و به عبارت دیگر دادههای تحقیق خود را مورد سنجش و ارزیابی قرار داده و نقاط ضعف و خلأ موجود در هر یک از آنها را به کمک بقیه رفع کرده و بدین شکل آنها را با یکدیگر درآمیخته و یک کل به دست داده است. اختصار دومین شیوه کار بلاذری است که در پارهای موراد جنبه افراس به خود میگیرد؛ بهگونه که مترجم ناچار شده به کمک زیرنویسها زمینه موضوع را برای خواننده روشن کند.
مترجم تلاش كرده با وجود سليس و روانى با نثرى ادبى كه با آثار تاريخى همخوانى بيشترى دارد، كار را به انجام رساند. از جمله نكات ديگر ترجمه این موارد است: زيرنويسهاى كتاب از مترجم است. قسمت اعظم اين زيرنويسها برای توضيح مطالب متن آورده شده؛ زيرا بلاذرى در اين كتاب شيوه اختصار به كار برده و اين شيوه ممكن است سبب ابهام گردد. در مواردى نيز زيرنويسها به دلیل رفع توهماتى است كه نسبت به برخى عنوانها و واژهها وجود دارد و مترجم دلایل صحت نظر خود را پيرامون آنها بيان داشته است. در همه موارد سعى شده هرگونه توضيح يا اظهارنظر از سوى مترجم تا حد امكان بر منابع تاريخى و مراجع معتبر استوار شود. برخى واژهها كه مفهوم اصطلاحى مركب و نسبتاً پيچيدهاى داشته و ترجمه آنها به لغات ديگر سبب بدفهمى يا نارسايى مطلب مىشده است، به گونه اصلى خود نقل شده و در عوض مفهوم آنها ذيل صفحات بيان شده است. تلفظ اسامى خاص متن براى همگان آسان نخواهد بود و از سويى كاربرد علائم در تمام موارد نيز كار سهلى نيست، بنابراین جمع دو مقصود به عمل آمده و در فهرست اعلام بسيارى از نامها با علائم لازم آورده شده تا در صورت تمايل به آن رجوع شود.
فهارسى كه در پايان كتاب آمده، به ترتيب عبارت است از: نامها؛ مكانها؛ جنگها، صلحها، فتحها و عهدنامهها؛ كتابها و نشريهها، و نامهاى متفرق. گفتنی است که آذرتاش آذرنوش نیز از بخشهای مربوط به ایران کتاب فتوحالبلدان در سالهای گذشته ترجمهای به دست داده است.
نشر ماهریس کتاب «فتوحالبلدان» نوشته بلاذری را با ترجمه محمد توکل در 572 صفحه و با تیراژ 300 نسخه در سال 1398 با قیمت نودوپنج هزار تومان منتشر کرده است.
................ تجربهی زندگی دوباره ...............
