بر اساس منابع منتشر نشده‌ی عصر قاجار و دوره‌ی مشروطه، که کسی در تحقیقات از آن‌ها بهره نجسته بود، تألیف شده است... اندرزنامه‌ها، جزوه‌های سیاسی، رسالات برخی از نویسندگان اجتماعی، اسناد رسمی... رساله‌ی قابل توجه دیگر تأدیب النّسوان است که نویسنده در آن به انتقاد از زنان پرداخته است. در پاسخ او، زنی از دودمان نجم آبادی رساله‌ی تأدیب الرجال را تألیف کرده... مصلحتخانه یا مجلس مشورت خانه در 1276 تأسیس شد. در برخی از ولایات هم، نوعی مصلحتخانه‌ی محلی نیز تشکیل شد
افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده‌ی دوران قاجار. اثری مفصل و تحقیقی و خواندنی در تاریخ افکار، تأسیسات سیاسی و اقتصادی جدید و حرکت اجتماعی ایران در قرن گذشته، تألیف فریدون آدمیت (1299-1387) و هما ناطق (1312-1394) که در 1356 منتشر شده است. این کتاب بر اساس منابع منتشر نشده‌ی عصر قاجار و دوره‌ی مشروطه، که کسی در تحقیقات از آن‌ها بهره نجسته بود، تألیف شده است. از مهم‌ترین این مأخذ است: اندرزنامه‌ها، جزوه‌های سیاسی، رسالات برخی از نویسندگان اجتماعی، اسناد رسمی، مجموعه‌های مدارک و عرض حال‌های طبقات مردم خطاب به شاه و رجال کشور. این کتاب مشتمل است بر هشت بخش و پنج ضمیمه.
در بخش نخست با عنوان «سیاست در اندرزنامه‌ها»، نخست به پیشینه‌ی اندرزنامه نویسی در قرن سیزدهم اشاره شده است. به نظر مّؤلفان این نوع رسالات در قرن سیزدهم به سطح نازل‌تری فرود آمده و فکر غالب در بیشتر آن‌ها ترغیب به پذیرش نظام استبدادی حاکم و مسلط است. در این بخش، بیش از همه آثار محمدهاشم رستم الحکما، نگارنده‌ی رستم التواریخ، درکانون توجه نویسندگان قرار داشته است. او نویسنده‌ای بود دارای عرق ملی که از عقب‌ماندگی ایرانیان رنج می‌برد و جنبه‌ی انتقادی کما بیش در بیشتر آثارش به چشم می‌خورد. آثار او، به اقتضای رسم معهود آن زمان، از نظم فکری خاص بهره‌مند نیست. نویسندگانی چون او درد را به خوبی می‌شناختند، اما برای درمان معضلات اجتماعی و سیاسی نمی‌توانستند راه مناسبی ارائه دهند. رساله‌ی قابل توجه دیگر تأدیب النّسوان است که نویسنده در آن به انتقاد از زنان پرداخته است. در پاسخ او، زنی از دودمان نجم آبادی رساله‌ی تأدیب الرجال را تألیف کرده که بسیار خواندنی و قابل توجه است و در زمره‌ی منابع مؤلفان بوده است.
در بخش دوم با عنوان «ناسازگاری عقاید و آرا در رساله‌های سیاسی» به چگونگی رشد رساله‌نویسی در عهد قاجار اشاره و پیش از همه به رستم الحکما توجه شده که نخستین رسالات با موضوعات اجتماعی و سیاسی را نوشته است، رساله‌نویسی به شکل فعلی آن از اوایل دوره‌ی قاجار مرسوم شد و شاید این شکل از آن جهت برای ارائه افکار سیاسی انتخاب شده بوده که انتشار و استنساخ آن آسان‌تر بوده است. در بخش دوم، رساله‌های «قانون سلطنت» و «شرح اللمعه لماعه» (هردو خطی) بررسی شده‌اند. علاوه بر آن‌ها چند رساله‌ی دیگر خطی معرفی و محتویات آن‌ها به تلخیص شرح داده شده‌اند. در آغاز بخش سوم با عنوان «ترقی‌خواهی و انتقاد اجتماعی و سیاسی»، مسئله‌ی پیدایش تعقل سیاسی جدید در ایران بررسی و در ضمن آن، چندین رساله‌ی دیگر معرفی شده است. از نوشته‌های مهمی که در این بخش به تفصیل معرفی شده «رساله در اصلاحات» به قلم دبیرالملک فراهانی است که در 1287 به رشته‌ی نگارش در آمده و متن کامل آن در ضمیمه‌ی کتاب به چاپ رسیده است. سرگذشت میرزا ابراهیم بدایع‌نگار به قلم خود او مبحث بعدی این بخش است. بدایع‌نگار از نویسندگان خوشفکر این عصر است. پدر او، میرزا مهدی نواب تهرانی، نخستین رساله‌ی سیاسی در عصر قاجار، یعنی دستور الاعقاب را نوشته است. متن بررسی شده‌ی دیگر منهاج العلی از ابوطالب بهبهانی است که به سال 1294 در طرفداری از قانون نوشته است. نویستده اصلاح طلبی بود خبیر که سالیانی از عمر را در هند و روسیه و عراق و مصر به سیاحت گذرانده و در قیاس با نویسندگان عصر خود، روشنفکرتر بود و سخنان تازه از او شنیده می‌شد. رساله‌ی شیخ و شوخ نیز که در 1300ق نوشته شده در همین بخش بررسی شده است.
در بخش چهارم با عنوان «پیش درآمد حرکت اعتراض»، شیوه‌های نخسین اعتراضات روشنفکری در ایران شناسانده شده است. در آن مرحله، انتقاد بر اصول حکم‌رانی دو جهت اصلی داشت: یکی روشنفکری و دیگری نمودهای فعل و انفعالی در جهت اعتراض بر مرجعیت سیاسی دولت. نخستین کتابچه‌ای که با این دید نوشته شد، «رساله‌ای در انتقاد بر حکومت» بود. نگارنده ظاهرا پس از تعطیلی فراموشخانه آن را نگاشته بود و از همین رو، وی را از جمله اعضای آن سازمان می‌پنداشتند. عنوان بخش پنجم «مجلس مصلحتخانه: قانون و کارنامه‌ی آن» است. مصلحتخانه یا مجلس مشورت خانه در 1276 تأسیس شد. در برخی از ولایات هم، نوعی مصلحتخانه‌ی محلی نیز تشکیل شد و اساس نامه‌ای هم داشت. عملکرد این نهاد و اسناد مربوط به آن در این بخش بررسی شده است. در پایان این بخش رساله‌ی مهم ملکم خان در موضوع مصلحت خانه (1277) بررسی شده است. ملکم این رساله را خطاب به امنای مصلحت خانه نگاشته و در آن پاره‌ای مطالب انتقادی درج کرده بود.
بخش ششم در «بررسی عقاید اقتصادی و مسائل پول و مالیه» از جمله مندرجات مهم و مفصل کتاب است. در این بخش از برخی رساله‌ها و گفتارهای انتقادی سیاسی یاد شده است. بخش هفتم با عنوان «طبقه‌ی بازرگان، هشیاری اجتماعی و مجلس وکلای تجّار» بیشتر بر مبنای اسناد موجود در خاندان امین‌الضرب نوشته شده است. بخش هشتم با عنوان «مردم و مجلس تحقیق مظالم»، راجع است به اصلاح و ایجاد نظام حقوقی نوین و رسالات و نوشته‌های تدوین شده در این مقوله. بخش آخر کتاب ضمایم آن و حاوی متن کامل چند رساله‌ی مهم عصر قاجاری است. این رسالات که برای نخستین بار چاپ شده‌اند، بدین شرحند: رساله‌ی سیاسی به قلم میرزامحمد حسین خان دبیر الملک فراهانی؛ دستور العمل حکام ولایات سال 1293؛ دستور العمل حکام ولایات سال 1305ق ؛ رساله در حقوق اداری ایران؛ کتابچه در آیین ملک داری و برخی مسائل اجتماعی.
این پژوهش مفصل و ابتکاری را باید یکی از منابع مهم تاریخ اندیشه‌های سیاسی در ایران اواخر عصر قاجاری به شمار آورد. نویسندگان آثار و کتب متعدد اعم از چاپی یا خطی را بررسی کرده و از هر یک به تناسب اهمیت بهره جسته‌اند. آنان برای دست‌یابی به این مدارک به کاوش در کتابخانه‌های عمومی و آرشیوهای خصوصی متعددی دست زده؛ به ویژه از اسناد رسمی دولتی بهره‌ی فراوان برده‌اند. هم اکنون، شمار قابل ملاحظه‌ای از این گونه اسناد در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه‌ی ملی ملک و کتابخانه مجلس موجود است. مؤلفان به طرح کلی مطالب هر رساله اکتفا نکرده و به انتقاد آن نیز پرداخته‌اند. شناخت اندیشه‌های گروه‌های اجتماعی و نگرش مردم عادی نسبت به نظام سیاسی و مسائل اجتماعی و اقتصادی در قرن پیش وجهه‌ی نظر آنان بوده است. کتاب با فهرست عمومی اعلام و کتابنامه‌ا‌ی مفصل به پایان می‌رسد.
سیدعلی آل داوود. فرهنگ آثار ایرانی اسلامی. سروش
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
