«فرهنگ اجتماعی عصر مولانا» کتابی به کوشش محبوبه مباشری است که با هدف نشان دادن چگونگی بازتاب اوضاع اجتماعی روزگار و محیط پیدایش و زایش غزلیات مولوی  سعی در ارایه نگرشی تازه از ساحت اجتماعی به غزلیات شمس دارد.

به گزارش ایبنا، کتاب «فرهنگ اجتماعی عصر مولانا» با هدف نشان دادن چگونگی بازتاب اوضاع و شرایط اجتماعی روزگار و محیط پیدایش و زایش غزلیات از خلال اشعار مولانا در «دیوان شمس» به رشته تحریر درآمده است که علاوه بر پیشگفتاری به قلم مباشری و مقدمه‌ای پیرامون موضوع «مختصری درباره هنر و ارتباط آن با جامعه به عنوان خاستگاه واقعی آن» پنج بخش کلی را شامل می‌شود.

اما در مقدمه 45 صفحه‌ای این کتاب به مباحثی چون شعر و هنر، ادبیات و اجتماع، ارتباط شعر با تاریخ و جامعه‌شناسی، جامعه‌شناسی و تاریخ، جامعه‌شناسی و شعر، انگیزه انتخاب دیوان کبیر یا کلیات شمس تبریزی، شیوه انجام این پژوهش، جغرافیای تاریخی آسیای صغیر، قونیه در روزگار مولانا، کشور روم و زبان فارسی در روزگار مولوی و خاندان مولوی و زبان فارسی پرداخته شده است.

مباشری معتقد است هر اثر ادبی در بافت خود نشانه‌ای از منشاء اجتماعیش دارد. محیطی اجتماعی که اثر در آن نضج گرفته در سبک و شیوه بیان و نیز فحوای کلام صاحب اثر منعکس شده است و گاه می‌توان ارزیابی جوامع را به آثار ادبی همان جامعه تعمیم داد.

به‌طور کلی و در بسیاری از موارد بازتاب شرایط و مقتضیات و اوضاع اجتماعی یک دوره در اشعار یک شاعر کاملا مشهود است و ما برای شناخت اوضاع اجتماعی آن دوره و تعیین درجه این انعکاس اغلب به کمک مورخ اجتماعی نیازمندیم. به این ترتیب پیوند میان تاریخ، جامعه‌شناسی، ادبیات و حتی نقد ادبی به خوبی آشکار می‌شود.

مباشری در مقدمه‌اش به این موضوع اشاره دارد که در باب اشعار مولانا، تفاسیر و شروح و حتی فرهنگ‌ لغات بسیاری نوشته‌اند اما اقیانوس عظیم آثار مولانا همگان را بر پژوهش‌های جدید در این آثار وامی‌دارد.

«اعتقادات»، «فرهنگ عامه» (آداب، رسوم و سنت‌های اجتماعی)، «پراکنده‌ها»، «زبان» و «ضرب‌المثل‌های رایج» عنوان بخش‌های اصلی این کتاب هستند.

بخش نخست با عنوان «اعتقادات» به بررسی موضوعات آداب و اصطلاحات فقهی و مذاهبی رایج، اندیشه‌ها، عقاید و فرقه‌های مذهبی و کلامی و اصطلاحات آن، تصوف، صوفیان، آداب، پوشش و اصطلاحات، باورها و عقاید عامه و پیامبران و بعضی اشارات و اعتقادات در باب آن‌ها اختصاص دارد.

در بخش دوم مباحثی چون مولانا و طرح مسایل جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی در غزلیات، اصطلاحات اداری و حکومتی، آداب و رسوم و سنت‌های اجتماعی، بازی‌های مرسوم و رایج، پادشاهی و حکومت، القاب و عنوان‌های پادشاهی رایج، شکار و روش‌های مرسوم آن، مکان‌های اجتماعی و عمومی، موسیقی و جشن‌ها و سورها مطرح شده است.

در بخش «پراکنده‌ها» موضوعات انواع پرندگان، حیوانات و اعتقادات در باب آن‌ها، زر، سیم، اصطلاحات، انواع و وسایل، انواع درخت، گل، گیاه و شیوه استفاده از آن‌ها، ابزار و وسایل جنگی، ابزار و وسایل خانه، ابزار و وسایل زراعت، و دیگر ابزارهای کاربردی در زندگی پرداخته شده‌اند.

اما در بخش چهارم با عنوان «زبان» مولف به تشریح مباحث تاثیر متقابل زبان و جامعه در یکدیگر، لغات برساخته مولانا با استفاده از پیشوندها و پسوندها، افعال تاریخی متروک و افعال برساخته مولانا، لغات ترکی و لغات مغولی و لغات و واژه‌های یونانی پرداخته است.

در نهایت در بخش پنجم که «ضرب‌المثل‌های رایج» نام دارد فهرستی از این ضرب‌المثل‌ها و نمونه اشعار مولانا درباره آن‌ها ارائه شده است.

در پایان نیز «کتاب‌نامه» و «چکیده انگلیسی» از این اثر آمده است.

همچنین شیوه کار در این فرهنگ بدین‌گونه است که ابتدا بیت یا ابیاتی از غزلیات که در آن‌ها به سنت یا حادثه و واقعه‌ای تاریخی اجتماعی اشاره شده، ذکر شده و پس از ارائه توضیحات لازم در باب آن سنت یا حادثه، شواهد مثالی در همان مورد از مثنوی و دیگر آثار منظوم و منثور مولانا، شمس تبریزی، سلطان ولد (فرزند مولانا) و یا بهاء ولد(پدر مولانا) نقل شده است.

از سوی دیگر روش مولف در این کتاب، اتخاذ موضعی توصیفی و نه معیاری است. یعنی هدف این نبوده است که اصول و معیارهایی برای شناخت اوضاع و شرایط اجتماعی انتخاب و تبلیغ شود که آنان را بتوان برای شناخت شرایط و اوضاع اجتماعی هر دوره و در هر اثر ادبی به‌کار گرفت.

به عبارت دیگر در این کتاب به توصیف شرایط، مناسبات و واقعیات اجتماعی قرن هفتم از خلال اشعار غزلیات دیوان شمس پرداخته شده است و هدف به دست دادن معیاری که ملاک و میزانی برای تعیین ارزش پسندیده و مطلوب یا نامطلوب بودن اوضاع آن دوران باشد نیست.

مولف حدود سه سال سرگرم انجام این پژوهش بوده است و کتاب حاضر را که از آن با عنوان «فرهنگ» یاد می‌کند، نگرشی تازه از ساحت اجتماعی به غزلیات شمس می‌داند و امیدوار است این پژوهش بتواند در مطالعات جامعه‌شناسی ادبیات و نقد جامعه‌شناختی به‌کار آید.

محبوبه مباشری متولد 1340 و رییس دانشگاه الزهرا است.

کتاب «فرهنگ اجتماعی عصر مولانا» در 752 صفحه و قیمت 15 هزار تومان توسط انتشارات سروش منتشر و راهی بازار کتاب شده است.

می‌خواستم این امکان را از خواننده سلب کنم؛ اینکه نتواند نقطه‌ای بیابد و بگوید‌ «اینجا پایانی خوش برای خودم می‌سازم». مقصودم این بود که خواننده، ترس را در تمامی عمق واقعی‌اش تجربه کند... مفهوم «شرف» درحقیقت نام و عنوانی تقلیل‌یافته برای مجموعه‌ای از مسائل بنیادین است که در هم تنیده‌اند؛ مسائلی همچون رابطه‌ فرد و جامعه، تجدد، سیاست و تبعیض جنسیتی. به بیان دیگر، شرف، نقطه‌ تلاقی ده‌ها مسئله‌ ژرف و تأثیرگذار است ...
در شوخی، خود اثر مایه خنده قرار می‌گیرد، اما در بازآفرینی طنز -با احترام به اثر- محتوای آن را با زبان تازه ای، یا حتی با وجوه تازه ای، ارائه می‌دهی... روان شناسی رشد به ما کمک می‌کند بفهمیم کودک در چه سطحی از استدلال است، چه زمانی به تفکر عینی می‌رسد، چه زمانی به تفکر انتزاعی می‌رسد... انسان ایرانی با انسان اروپایی تفاوت دارد. همین طور انسان ایرانیِ امروز تفاوت بارزی با انسان هم عصر «شاهنامه» دارد ...
مشاوران رسانه‌ای با شعار «محصول ما شک است» می‌کوشند ابهام بسازند تا واقعیت‌هایی چون تغییرات اقلیمی یا زیان دخانیات را زیر سؤال ببرند. ویلیامسن در اینجا فلسفه را درگیر با اخلاق و سیاست می‌بیند: «شک، اگر از تعهد به حقیقت جدا شود، نه ابزار آزادی بلکه وسیله گمراهی است»...تفاوت فلسفه با گفت‌وگوی عادی در این است که فیلسوف، همان پرسش‌ها را با نظام‌مندی، دقت و منطق پی می‌گیرد ...
عوامل روان‌شناختی مانند اطمینان بیش‌ازحد، ترس از شکست، حس عدالت‌طلبی، توهم پولی و تاثیر داستان‌ها، نقشی کلیدی در شکل‌گیری تحولات اقتصادی ایفا می‌کنند. این عوامل، که اغلب در مدل‌های سنتی اقتصاد نادیده گرفته می‌شوند، می‌توانند توضیح دهند که چرا اقتصادها دچار رونق‌های غیرمنتظره یا رکودهای عمیق می‌شوند ...
جامعیت علمی همایی در بخش‌های مختلف مشخص است؛ حتی در شرح داستان‌های مثنوی، او معانی لغات را باز می‌کند و به اصطلاحات فلسفی و عرفانی می‌پردازد... نخستین ضعف کتاب، شیفتگی بیش از اندازه همایی به مولانا است که گاه به گزاره‌های غیر قابل اثبات انجامیده است... بر اساس تقسیم‌بندی سه‌گانه «خام، پخته و سوخته» زندگی او را در سه دوره بررسی می‌کند ...