تاریخ ادبی ایران. کتابی درباره ادبیات فارسی و شرح احوال و آثار شاعران و نویسندگان ایرانی تألیف "ادوارد گرانویل براون" خاورشناس انگلیسی است. این کتاب در چهار مجلد (از 1281 تا 1303ش / 1902 تا 1924) در انگلستان منتشر شد. پیش از تألیف و انتشار این اثر کتابهای دیگری به زبانهای اروپایی درباره تاریخ ادبیات فارسی نوشته شده بود؛ ولی هیچ یک از لحاظ وسعت دامنه تحقیق و تنوع موضوعات و جامعیت با آن برابر نیست.
براون برای گردآوری مطالب و مواد کار خود از بیشتر آثار چاپ شده و تحقیقات دانشمندان غربی و ایرانی ــ که تا آن زمان در دسترس وی بوده ــ بهره گرفته بسیاری از نسخههای خطی و منابع و مدارک شناخته شده در کتابخانههای انگلستان و سایر کشورهای اروپایی را زیرنظر داشته و از صاحبنظران و محققان تاریخ و ادب و فرهنگ ایرانی نیز یاری جسته است. وی نخستین کسی است که تاریخ ادبیات فارسی را از آغاز ظهور آن تا اوایل سده چهاردهم به شیوهای تحلیلی و انتقادی بررسی کرده و سیر و تحول تاریخی آن را به صورت جریانی گسترده و به هم پیوسته و بر اساس طرحی منسجم و جامع عرضه کرده است. مؤلف به گفته خودش کوشیده که تاریخ مردم ایران و چگونگی حیات فرهنگی آنان را بدان سان که در ادبیاتشان جلوهگر است عرضه کند. از اینرو به آثار فارسی شاعران و نویسندگان غیرایرانی که در خارج از ایران نوشته شده است، کمتر توجه داشته و در عوض شرح احوال و افکار و آثار ایرانیانی را که به عربی نوشتهاند به تناسب دامنه کار خود با تفصیل بیشتر باز گفته است. به همین سبب نام کتاب را به جای "تاریخ ادبیات فارسی" تاریخ ادبی ایران گذاشته است.
جلد اول این کتاب در 1902 به نام "تاریخ ادبی ایران: از کهنترین دوران تا فردوسی" در لندن انتشار یافت. این جلد در حقیقت توضیح و تشریح مبادی و مقدمات تاریخ ادبیات ایران است و از اینرو مؤلف آن را "مدخل" تمامی کتاب به شمار آورده است. نیمه نخست این اثر شامل تاریخ ایران پیش از اسلام از قدیمترین روزگار تا ظهور اسلام است. برخی از مطالب و اطلاعات این نیمه را امروز صاحبنظران نمیپذیرند، لیکن بسیاری از مباحث آن ــ که بر تحقیقات و آرای بزرگترین ایرانشناسان سده پیشین مبتنی است ــ هنوز برای خوانندگان غیرمتخصص و کسانی که خواستار اطلاعات کلی و عمومی در این زمینه باشند مفید است. نیمه دوم که به نخستین سدههای اسلامی تا آغاز عصر غزنویان اختصاص دارد، شرح فتوحات مسلمانان در ایران و بنیان فرهنگ اسلامی در این سرزمین است و در آن از نهضتهای ملی ایرانی در برابر سلطه قومیت عرب، تأسیس مکاتب فکری و فلسفی و کلامی، ظهور و گسترش بعضی از فرق مذهبی و مشارکت دانشمندان ایرانی در تکوین و ترویج برخی از شعب علوم و معارف اسلامی سخن میرود.
جلد دوم در 1906 با عنوان "تاریخ ادبی ایران: از فردوسی تا سعدی" انتشار یافت. مؤلف در فصل اول این جلد درباره اصول نقد شعر و اشکال و انواع نظم فارسی بحث کرده است. فصل دوم با آغاز حکومت غزنویان و شرح اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در سده پنجم شروع میشود و با ذکر احوال و آثار شاعران و نثرنویسان آن دوره ادامه مییابد. مطالب مربوط به فردوسی، اسدی، بوعلی سینا و نکاتی که درباره آثار آنان گفته شده حاکی از وسعت اطلاع و دقت نظر مؤلف است. لیکن برخی از مندرجات این بخش چون انتساب کتاب "ترجمان البلاغه" به فرخی سیستانی، ذکر منظومه "یوسف و زلیخا" به نام فردوسی و سخن از دو اسدی پسر و پدر که مبتنی بر اطلاعات مؤلف در زمان تألیف است، امروز مردود به شمار میرود. فصل سوم تا پایان فصل ششم به تاریخ عصر سلجوقی و رویدادهای مهم آن و شرح احوال و آثار شاعران و نویسندگان آن عصر اختصاص دارد. از فصل هفتم تاریخ عصر مغول آغاز میشود و با شرح خونریزیهای چنگیز و هولاکو، انقراض خلافت عباسیان و قلع و قمع فداییان اسماعیلی و در فصول پایانی با شرح اوضاع علمی و ادبی این عصر و گزارشی از احوال و آثار شاعران بزرگ این دوران (عطار، مولوی و سعدی) ادامه مییابد.
جلد سوم "تاریخ ادبی ایران: عهد مغول" که در 1920 منتشر شد، از اواسط سده هفتم تا اوایل سده دهم را دربر میگیرد. مؤلف در بخش نخست با استفاده از نوشتههای مؤلفان و مورخان مسلمان، مراسلات میان سلاطین مغول و امپراتوران ممالک غربی و گزارشهای سیاحان و مبلغان و سفیران مسیحی به شرح کشمکشهای فرزندان و نوادگان هولاکو یا ایلخانان مغول با یکدیگر و بسط قدرت آنان در سراسر ایران و روابطشان با کشورهای اروپایی پرداخته است. در فصل دوم تاریخنگاران و جغرافیانویسان را معرفی کرده و از کتابهای مهم فارسی و عربی در این زمینه سخن گفته است. مطالب این فصل بویژه آنچه درباره آثار خواجه "رشیدالدین فضل الله" آمده نسبت به زمان تألیف کتاب شایسته توجه و حایز اهمیت خاص است. فصل سوم به بحث و نظر درباره شعر و ادب و آثار صوفیه در این دوران اختصاص دارد. فصل چهارم شامل اوضاع و احوال تاریخی و سیاسی عصر تیمور و شرح لشکرکشیهای خونبار او و براندازی حکومتهای محلی بازمانده از دوران پیشین (جلایریان مظفریان آل کرت در شرق ایران) است. فصل پنجم به بررسی احوال و آثار تاریخنگاران و دانشمندان بزرگ این دوران اختصاص دارد. در همین فصل بررسی مجمل و مفیدی درباره فرقه "حروفیه" و گسترش آن و کتاب "جاویدان کبیر" و ارتباط بکتاشیه با این فرقه و تحقیقات در این باب دیده میشود. فصل ششم تا فصل هشتم که پایان این جلد است تاریخ جانشینان تیمور و اوضاع علمی و ادبی این دوره را تا آغاز عصر صفوی شامل میشود.
جلد چهارم در 1303ش /1924 با عنوان "تاریخ ادبی ایران: ادوار جدید" منتشر شد. در این جلد درباره تحولات تاریخی و اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی و ادبی ایران در دورههای صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه بحث میشود. عمدهترین مباحث بخش اول تا فصل چهارم عبارت است از: ظهور سلسله صفوی رواج تشیع در ایران و رسمی شدن آن در قلمرو صفویان و تأثیر آن در ایجاد وحدت ملی و دینی در ایران، تاریخچه مختصری درباره مقابله با قدرت سلاطین عثمانی در غرب و دستاندازیهای ازبکان در شرق، بیان احوال و اخلاق شاهان صفوی، علل انحطاط و زوال دولت صفوی، حملات و آشوبگریهای افاغنه و قلع و قمع آنان به دست نادر افشار، شرح نابسامانیها و آشفتگیهای بعد از مرگ نادر، زمامداری کریم خان زند و کارهای او، سرانجام لطفعلیخان زند و شکست او از آغامحمدخان قاجار و تأسیس سلسله قاجاریه، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در دوران حکومت این سلسله، نفوذ قدرتهای استعماری انگلیس و روس و دخالتهای آنان در امور کشور وزارت امیرکبیر خدمات او و پایان تأسفانگیز زندگانیش ظهور بابیه و بهائیه و آشوبهایی که برپا شد، قتل ناصرالدین شاه و پیامدهای آن و اشارات کوتاه به ظهور برخی از مظاهر تمدن جدید غربی در ایران همچون تشکیل مراکز تلگراف، تأسیس دارالفنون، آشنایی با صنعت چاپ و رواج روزنامه نگاری.
بخش دوم جلد چهارم بیشتر به اوضاع و احوال دینی و فرهنگی و ادبی اختصاص دارد. از جمله مباحث این بخش است: شرح احوال شاعران عصر صفوی در ایران و هند شعر دینی و مرثیهسرایی تحول شیوه شاعری در ایران دوره قاجار و شاعران به نام این دوره ادبیات دینی شیعی و نویسندگان و متفکران شیعی مذهب، روشهای اصولی و اخباری ادبیات بابیه و بهائیه، ذکر اشکال و موضوعات ادبی جدید چون نمایشنامه تصنیفسازی داستاننویسی و ترجمه آثار علمی و ادبی غربی و شعر سیاسی و انتقادی.
مؤلف چون درباره انقلاب مشروطیت و مطبوعات و شعر جدید و ادبیات دوره مشروطهخواهی و سالهای بعد از آن دو کتاب مستقل دارد در این جلد فقط چند اشاره کوتاه و گذرا به این موضوع کرده است. درباره باب و بابیه و خصوصا بهائیه نیز در این کتاب جز برخی مطالب پراکنده و سطحی که بیشتر جنبه تاریخی دارد سخن دیگری نیست و به تحریفات و انحرافات این جریان از اصول کلی و مبانی اعتقادی تشیع توجه نشده است. این نیز به گفته مؤلف از آن رو بوده است که در زبانهای اروپایی درباره آن نوشتههای فراوان انتشار یافته و مؤلف خود، چند کتاب و مقاله مستقل درباره آن نگاشته و برخی از آثار مکتوب متعلق به این فرقهها را چاپ کرده است. با این همه جلد چهارم از لحاظ مطالب و اطلاعات تازهای که نسبت به زمان تألیف در بردارد و نیز به سبب بهرهگیری از تحقیقات جدید و گزارشهای سیاحان و سفیران و مأموران کشورهای اروپایی و مشاهدات مؤلف و مذاکره با اشخاص مطلع و صاحبنظر دارای اهمیت خاص است.
مجلدات چهارگانه این تألیف در چند دهه اخیر به فارسی ترجمه و چاپ شده است. جلد اول به ترجمه "علی پاشا صالح"؛ جلد دوم به همت "فتح الله مجتبائی" و "غلامحسین صدری افشار"؛ جلد سوم ترجمه "علی اصغر حکمت"؛ جلد چهارم ترجمه "رشید یاسمی" و ترجمه دیگری از مجلد به قلم "بهرام مقدادی".
در هر چهار جلد تاریخ ادبی ایران سهوها و اشتباهات و نارساییهای بسیاری دیده میشود که مترجمان فارسی در حواشی و توضیحات و ضمیمههایی که بر اصل کتاب افزودهاند به آنها اشاره کرده و کوشیدهاند که بر اساس تحقیقات جدید و رجوع به متونی که بعد از تألیف کتاب چاپ شده است نادرستیها و کاستیها را اصلاح و جبران کنند.
فتح الله مجتبائی . دانشنامه جهان اسلام
