برگ برگ | شرق


ایران، مدرن‌شدن را چگونه تجربه کرده است؟ دنیای سنتی و مدرن چگونه به هم ساییده شده و در هم آمیخته‌اند تا ایران امروز پدید آمده است؟ چنین تحولی چگونه در عالم نظریه و به چه صورتی در دنیای واقعیت رخ داده است؟ این سؤالات چالش‌برانگیز را می‌توان درباره آموزش، وضعیت زنان، ارتش، بوروکراسی، خدمات عمومی یا هر عرصه دیگری از زندگی ایرانیان در دو قرن گذشته پرسید و از طریق آنها به شناختی از گذشته رسید و حتی ماهیت مناقشات امروز جامعه ایران را نیز درک کرد.



هرمز ابراهیم‌نژاد [Hormoz Ebrahimnejad]، فارغ‌التحصیل دکترای تاریخ ایران از دانشگاه سوربون و استاد تاریخ دانشگاه ساوثهمتون انگلستان این پرسش‌ها را در کتاب «پزشکی در ایران»(حرفه، تخصص و سیاست 1343-1193 ق) [Medicine in Iran Profession, Practice and Politics] بررسی می‌کند؛ کتابی که به بررسی تحولات پزشکی ایران در سال‌های 1193 تا 1343 قمری (1800 تا 1925 میلادی – اوایل قاجار تا اوایل پهلوی) اختصاص دارد و انتشارات شیرازه آن را با ترجمه محمد کریمی و مرتضی ویسی در تیر 1401 به بازار نشر ارائه کرده است. کتاب «پزشکی، سلامت عمومی و حکومت قاجار» او هم سال 1396 با عنوان «نوسازی پزشکی و بهداشت عمومی در دوره قاجار» سال 1396 توسط پژوهشکده تاریخ اسلام منتشر شده بود.

تحول علوم یکی از وجوه تغییر و مدرن‌شدن جامعه ایرانی بوده است. کتاب با بررسی دقیق متون پزشکی سنتی ایران –در بازه زمانی بسیار گسترده‌تر از دوره قاجار – تلاش می‌کند تا دریابد که چگونه طب بقراطی به زیست‌پزشکی مدرن تحول یافته و تغییری کاملا شبیه به الگوی غرب و نه مشابه با تحول پزشکی در پاکستان و هندوستان در ایران رخ داده است.

کتاب فرایندی چندلایه از تحول پزشکی ایران را مستند می‌کند. اول، نشان می‌دهد که در اولین مرحله مدرن‌سازی پزشکی، حکومت قاجار نقشی بنیادی داشته است. به‌کارگیری پزشکان در دربار، ارتش و نهایتا تأسیس دارالفنون و تدریس پزشکی در آن نقشی اساسی در این امر بازی کرده است. سویه دیگر این تحلیل‌ نشان‌دهنده تلاش برای مدرن‌سازی پزشکی به‌عنوان بخشی از فرایند متمرکزشدن قدرت حکومت در ایران نیز هست.

مرحله دوم مدرن‌سازی پزشکی با انقلاب مشروطه اتفاق می‌افتد. ابراهیم‌نژاد پیامدهای انقلاب مشروطه برای طرح‌های سلامت عمومی، بازآرایی بوروکراسی مرتبط با سلامت و قاعده‌گذاری بهداشت و درمان در ایران آن روز را به دقت مستند می‌کند. مرحله سوم نیز برآمدن رضاشاه و اقدامات نوسازانه در ایجاد بوروکراسی، تأسیس بیمارستان‌ها، اعزام دانشجویان به خارج برای تحصیل پزشکی و توسعه آموزش پزشکی در داخل را شامل می‌شود.

کتاب به دقت نشان می‌دهد که پزشکی مدرن در ایران نه با پس‌زدن یا کنار‌گذاشتن طب سنتی بلکه از طریق هم‌زیستی و کنارآمدن با آن رشد کرده و به زیست‌پزشکی گذر کرده است. پزشکی سنتی نیز پزشکی مدرن را پذیرفته و از آن برای هویت‌سازی خود استفاده کرد. هر‌چند «مدرن‌سازی علم، از جمله طب، جزئی اساسی از جنبش سیاسی-اجتماعی منتهی به انقلاب مشروطه و بخشی از جنبش علیه رژیم پیشین بود». (ص. 37) اما «برای آنکه پزشکی مدرن پذیرفته و مستقر شود در هر دو بعد نهادی و نظری مدیون پزشکی سنتی بود». (ص. 281)

نشان‌دادن سیر تحول پزشکی در ایران از درآمیختگی با فقه، فلسفه و علوم دیگر تا زیست‌پزشکی؛ تحلیل تأثیر بروز بیماری‌های همه‌گیر از جمله طاعون و وبا بر تحول پزشکی؛ تحول سبب‌شناسی بیماری‌ها تحت تأثیر ساختار نهادی پزشکی و تعاملات علمی؛ اثر حضور پزشکان خارجی نظیر دکتر تولوزان و شنایدر و دیگران به علاوه تعامل آنها با پزشکان سنتی ایرانی؛ اثرات نوسازی صورت‌گرفته از زمان حاج‌میرزا آقاسی تا امیرکبیر و بقیه رجال قاجار بر پزشکی؛ و نقش طبقه بازرگانان در توسعه پزشکی از مشخصات تأمل‌برانگیز کتاب است.

یکی از نقاط قوت و بسیار تأمل‌برانگیز کتاب نشان‌دادن تعامل علم با مقولات ژئوپلیتیک است. آنچه هرمز ابراهیم‌نژاد درباره تأثیر رقابت‌های ژئوپلیتیک انگلستان، روسیه و فرانسه و بازتاب آنها بیان می‌کند، تأثیرپذیری شدید علم و فناوری از سیاست بین‌المللی را آشکار می‌کند. پزشکی و پزشکان فرانسوی در چارچوب تلاش دولت فرانسه از زمان ناپلئون برای هماوردی با روسیه و انگلستان، نقشی ماندگار بر پزشکی ایران ترسیم کردند که کتاب آن‌ را به دقت تشریح می‌کند.

ایران امروز نیز کماکان شاهد درآمیختگی قدرت سیاسی با پزشکی، تأثیر متقابل سیاست و پزشکی از مسیر تعاملات شخصی پزشکان با حاکمان‌ و هم‌چنین اثرگذاری ایشان بر سیاست‌های پزشکی و درمان و در نتیجه تأثیرشان بر ساختار سیاست عمومی، بودجه و کیفیت سلامت عمومی است. پزشکی کماکان عرصه سیاست‌ورزی است و هم‌زیستی و ستیز توأمان پزشکی سنتی و زیست‌پزشکی مدرن در قالب‌ها و دوره‌های مختلف بروز می‌کند. اخیرترین نمونه این اصطکاک را می‌شد در مسئله مدیریت کرونا یا واکسیناسیون‌ و هم‌چنین تلاش‌ها برای احیای طب سنتی مشاهده کرد.

کتاب پزشکی در ایران اثری خواندنی برای علاقه‌مندان تاریخ ایران، تاریخ علم، تاریخ پزشکی، جامعه‌شناسی تاریخی علم، جامعه‌شناسی دولت و بوروکراسی، پزشکان و عموم خوانندگانی است که مایل‌اند تحول تاریخی ایران را از زاویه یا چشم‌انداز دانش پزشکی مشاهده کنند. بررسی تاریخی مستند و دقیق نویسنده که می‌خواسته ارتباط پزشکی و سایر تحولات تاریخ اجتماعی، سیاسی و حتی ژئوپلیتیک را نشان دهد، علاوه بر مطالبی درباره موضوع محوری کتاب، شمار زیادی دانستنی‌ها و تحلیل‌های تاریخی به خواننده ارائه می‌کند که صرف‌نظر از ارتباط‌شان با موضوع تاریخی پزشکی، اهمیت دارند.

کتاب «پزشکی در ایران: حرفه، تخصص و سیاست» را انتشارات شیرازه در 324 صفحه با قیمت 130 هزار تومان به بازار کتاب عرضه کرده است.