دیدار مردم بینوا با سلطان صاحبقران | ایبنا
کتاب «فرازهایی از تاریخ معاصر نهاوند؛ اسناد نهاوند و خزل» تالیف علی‌اکبر کیانی (۱۳۹۴-۱۳۰۵) و تصحیح و تتمیم مرتضی کیانی از سوی انتشارات ره‌آورد مهر منتشر شد. این کتاب شرح حال رجال و خوانین نهاوندی است. نگاهی به اسناد مناطق خزل و سلگی از موارد اصلی مورد بحث کتاب است.
در کتاب موضوعاتی همچون «فرازهایی از تاریخ معاصر نهاوند / اسناد نهاوند و خزل» معرفی حکام ولایات ثلاث و بلاد مرکزی ایران، زندگی‌نامه نمایندگان نهاوند در مجلس شورای ملی، وقف و موقوفات نهاوند، سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار به عراق عجم، جنگ‌های شیراز، فصلی نو از جنگ‌های سالارالدوله و اسناد و مطالب تازه‌ای از فوج نهاوند و سواران خزل در مقابله با حمله بختیاری‌ها، همچنین اسناد و مکاتباتی از مقابله با قشون روس توسط سالار نظام نهاوندی، ضرغام لشکر و سایر افراد دولتی و محلی و درج اسناد و مکاتبات و تصاویر منتشر نشده مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
کتاب «فرازهایی از تاریخ معاصر نهاوند» در ۸ فصل تنظیم شده است. موقعیت جغرافیایی نهاوند در تقسیمات کشوری پس از اسلام، حکام نهاوند در دوره قاجار و پهلوی، معرفی برخی از خاندان‌های نهاوندی و شرحی از وقایع روزگار ایشان، توضیحاتی در مورد مناطق و روستاهای نهائند و اسامی مالکان آنها، نمایندگان نهاوند در مجلس شورای ملی، حوادث نهاوند در تاریخ معاصر، اصلاحات ارضی و آغاز تقسیم اراضی، اقدامات خیرین و واقفین در جهات احداث اماکن عمومی و وقف مستغلات هشت فصل کتاب را شامل می‌شود. سپس به اسناد نهاوند و خزل، تصاویر، منابع و مواخذ، لیست نهادها، ادارات و سازمان‌ها، نمایه نام‌ها و نمایه جای‌ها پرداخته است.
نویسنده در این کتاب به تاریخ معاصر شهرستان‌های ثلاث به ویژه شهر نهاوند پرداخته است. سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار به عراق عجم و بازدید از سراب گیان نهاوند، از نگاه نویسنده ساکن نهاوند، ناگفته‌هایی را از دیدار مردم بینوا و فقیر با شاه قاجار بیان می‌کند. نویسنده در بخش دیگری از کتاب به شرح شورش و جنگ های سالارالدوله که در غرب ایران، شهرهای کردستان، کرمانشاه، نهاوند و غیره … اتفاق افتاد پرداخته و اسناد و مکاتباتی دولتی و محلی در فصل مربوطه اضافه شده است.
تشکیل حکومت پهلوی و پیامدهای آن در نهاوند و لرستان و دستگیری و اعدام سران لر و همچنین وقوع اصلاحات ارضی در نهاوند و حواشی آن، از دیگر موضوعاتی است که برای اولین بار منتشر می‌شود. وقوع حوادث و اتفاقات دوران معاصر کشور از جمله جنگ تویسرکان، جنگ های شیراز و غیره در زمان قاجار، از دیگر مطالب مهم کتاب حاضر است. کتاب فرازهایی از تاریخ معاصر نهاوند حاوی اسنادی تاریخی و منتشر نشده از دوره صفوی تا پایان حکومت قاجار است که تماماً به طور کامل بازخوانی و زیرنویس شده اند.
معرفی حکام ولایات ثلاث و بلاد مرکزی ایران، وقف و موقوفات، سفرنامه ناصرالدین شاه قاجار به عراق عجم، جنگ‌های شیراز، فصلی نو از جنگ‌های سالارالدوله، اسناد و مطالب تازه ای از فوج نهاوند و سواران خزل در مقابله با حمله ی بختیاری‌ها، همچنین اسناد و مکاتباتی از مقابله با قشون روس توسط سالار نظام نهاوندی، ضرغام لشکر و سایر افراد دولتی و محلی و درج اسناد و مکاتبات و تصاویر منتشر نشده از دیگر بخش‌های این کتاب به شمار می‌رود.
تشکیل حکومت پهلوی و اعدام سران لر
در زمان قاجار، اسلحه‌کشی، زورمداری و قوم‌گرایی همه امور را تحت‌الشعاع قرار داده بود و نابسامانی و هرج و مرج در ایالات و ولایات ایران به اوج خود رسیده بود. همزمان با جنگ جهانی، سیاست های خصمانه انگلستان در ایران منجر به قحطی و ناامنی شد. در چنان روزگار بحرانی، یاغیان سرکش و راهزنان قد علم کرده بودند و به طمع ربودن مال مردم، شورش و قتل و غارت حکم‌فرما بود.
در شیراز حسن صولت‌الدوله قشقایی و پسرش ناصرخان قشقایی در خوزستان، شیخ خزعل در کردستان، سردار رشید و علی‌اکبرخان سنجابی در خراسان محمدتقی نیسان در آذربایجان، اقبال‌السلطنه ماکویی در لرستان، مهرعلی خان الشتری و نظرعلی خان امرایی، هرکدام مانند یک حکومت رفتار میکردند. تمام ایالات ایران به صورت ملوک‌الطوایفی در آمده بود. راهزن و دزد بسیار و هر سرکرده‌ای از ولایات به طمع غارت اموال مردم قد علم کرده بود. در ولایات لرستان، گردن‌کشان محلی برای غارت روستاها علیه یکدیگر به پا خاستند از یکسو مهرعلی خان الشتری چند هزار نفر پیاده و سواره جمع‌آوری نموده و روستاها را غارت میکرد. از سوی دیگر، مردان و شیخه هرکدام خود را شاه می‌خواندند و با چریک پیاده و سواره بر روستاها می‌تاختند.
مهرعلی خان حسنوند فرزند سید مهدی، قبلاً از دولت قاجار لقب امیر منظم گرفته بود و افزون بر ده هزار تفنگچی سواره و پیاده داشت. روستائیان مناطق غرب کشور همواره مورد هجوم تفنگچی‌های وی قرار می‌گرفتند. در نهاوند، ابراهیم خان نهاوندی فرمانده فوج نهاوند، سدی محکم در برابر تعرضات سران لر محسوب می‌شد و اجازه تعرض و غارت نهاوند را به ایشان نمی‌داد. با مرگ ابراهیم خان نهاوندی، مهرعلی خان حسنوند در حدود سال ۱۲۹۷ شمسی، با بستن آب گاماسیاب به روی مردم، شهر نهاوند را تصرف کرد و حاکم خودخوانده نهاوند شد و پس از اینکه بر اوضاع مسلط شد، دختر ۸ ساله ابراهیم خان نهاوندی را به جبر و اکراه به عقد و ازدواج خود درآورد! به گفته شاهدان عینی، افراد و نزدیکان مهرعلی خان در روز روشن مال و منال مغازه‌داران و مردم را به یغما می‌بردند. در کتاب فرازهایی از تاریخ معاصر نهاوند، اسناد و مکاتبات دولتی و محلی، مبنی بر تعرضات مهرعلی خان الشتری و دستور شخص رضاخان (وزیر جنگ) برای دستگیری نامبرده مندرج است.
مهمترین برنامه رضاخان به عنوان وزیر جنگ، برقراری امنیت و تعقیب سران اشرار و گردن‌کشان محلی و سپردن آنها به جوخه اعدام بود. از جمله سرکوب اشرار آذربایجان و کردستان، دستگیری شیخ خرعل در اهواز و در فارس صولت‌الدوله قشقایی و ناصرخان قشقایی را دستگیر و روانه زندان کرد. چندین نفر از سران لرستان از جمله مردان، شیخه، غلامعلی (خله) یوسف خان طرحانی، شیرمحمدخان سگوند، غلام شاه و غیره توسط امیر لشکر خراعی و سپهبد امیراحمدی به دار آویخته شدند.
فرازهایی از تاریخ معاصر نهاوند، جنبه‌هایی نو و خواندنی از تاریخ‌سازان پر شر و شور این خطه تاریخی بیان می‌کند. سرگذشت ظفرسلطان و صمصام نظام و سالارمعظم و تنی چند از رجال نهاوندی، ساری اصلان کنگاوری، فخرالممالک (اردلان) و سردار مظفر کردستانی، ضرغام لشکر و سالارنظام خزلی، سرهنگ امین تبریزی، حسام‌الملک همدانی و بسیاری دیگر از رجال نامی کشور برای اولین بار منتشر می‌شود.
اسناد و تصاویر تاریخی و منتشر نشده از تاریخ معاصر نهاوند با عنوان اسناد نهاوند و خزل ضمیمه این کتاب است. اسناد و منابع معتبر پیرامون دیگر موضوعات همچون سفر ناصرالدین شاه قاجار به عراق عجم از دید نویسنده نهاوندی و شرح ناگفته‌هایی از جنگ‌های سالارالدوله و جنگ‌های شیراز و… در کتاب فرازهایی از تاریخ معاصر نهاوند، فصلی نو و منتشر نشده از تاریخ معاصر کشور را بیان می‌کند.
مسافرت ناصر الدین شاه به نهاوند و سراب گیان
در سال ۱۳۰۹ قمری ناصرالدین شاه قاجار به عزم گردش و دیدار راهی ایالات غرب ایران گردید. در این سفرنامه که عراق عجم نامیده می شود، تقریباً هشت هزار نفر از قشون با چهار هزار رأس اسب به غیر از اسبان بارکش، دویست و پنجاه زن و تعدادی از امرا، منجمله امین السلطان صدراعظم، فریدون میرزای فرمانفرما، عمادالسلطنه، امیرخان، سردار رحمت الله خان ساری اصلان با پیشخدمت‌ها و آبدارباشی‌ها و فراش باشی‌ها با طبل و شیپور و کالسکه با تجملات، شاهی شاه ایران را همراهی میکردند.
مسیر حرکت اردوی شاهنشاهی پس از خروج از تهران مرقد حضرت عبدالعظیم (ع)، کهریزک حسن آباد علی آباد دریاچه حوض سلطان قم طایقون، نیزار دو، دهک، دلیجان، محلات، اره، چوکان، انجدان سلطان‌آباد (اراک) هزاوه آزادگاه امیرکبیر نمک، کور سراب، عمارت سراب ازناو، استانه چهارباغ، حران، سرنجه بروجرد حسین آباد و سپس شهر نهاوند سراب گاماسیاب گردنه، خاوه با بارستم سراب، کیان، وسج، فرسفج، تویسرکان سرکان، آرتیمان، ننج قره، تکین علی آباد جبیر آباد نظام آباد، فراهان، آشتیان دستجرد ساوه پل آباد فتح آباد مأمونیه، زرند رباط کریم قاسم آباد و نهایتاً برگشت به تهران بوده است.
روز چهارشنبه یازدهم ذی‌الحجه شاه و همراهان وارد شهر نهاوند شدند و خیمه و خرگاه شاهی را در نزدیکی روستای بابا رستم برپا نمودند و تا چند روز که در این شهر اقامت داشتند، بابارستم را مرکز خود قرار دادند.
پادشاه ایران از سراب گاماسیاب و قصبه‌های اطراف دیدن نمود. در این مدت تمام خوانین منطقه لرستان به همراه خوانین ملایر و نهاوند با افراد و روحانیون به دست بوسی پادشاه مفتخر شدند. یک روز هم از قلعه نهاوند که محمود میرزا قاجار تجدید بنا کرده بود دیدن به عمل آمد. طبق برنامه پیشین شاه میبایست از سراب گیان دیدن نماید و ملک خالصه گیان را از نظر بگذارند. محمدخان نهاوندی توسط کامران میرزای نایب‌السلطنه و ساری اصلان، نایب الحکومه کنگاور به حضور پادشاه قاجار معرفی شد. ایشان به شاه عرض کردند: محمدخان مردی وطن پرست و شاه دوست است و هرگز خلافی علیه مصالح مملکت ایران از او مشاهده نگردیده و چند سالی است عهده دار ملک خالصهٔ گیان بوده و هنوز مستأجر است. وی خریدار این آب و ملک است؛ در حال حاضر هم قراردادی منعقد نموده که در دست اقدام است. رحمت‌الله خان ساری اصلان افزود: پسر محمدخان به نام ابراهیم خان که جوانی است با فرهنگ و آزموده، عضوی از قوای ارتشی است و زیر نظر امیرخان سردار قرار گرفته و لیاقت شایانی دارد که در حفظ و حراست مملکت ایران بکوشد.
ناصرالدین شاه قاجار با دقت سخنان ساری اصلان را گوش داد و پس از پایان سخنانش فرمود: ملک خالصه گیان طبق قانون، فروش متعلق به محمدخان نهاوندی است و از این تاریخ مالکیت گیان به وی می‌رسد. از این گفتار شاه گویا روح و جانی تازه در کالبد محمدخان دمیدند. به گونه ای که از فرط شادی میخواست پرواز کند دست شاه را بوسید و گفت: جان ما فدای اعلی حضرت، فدای قدم مبارکت ای خورشید، ایران ای پادشاه عدالت گستر؛ خدایا تا آسمان و زمین و خورشید و ماه در، گردشند دولت نیرومند قاجار و شاه شاهان ناصر الدین شاه و دودمان ایشان زنده و پاینده باد و زوال و گمنامی بر مخالفین شوم قاجار باد.»
محمد خان چنان شهرتی داشت که پادشاه ایران و صدر اعظم او را به خوبی می‌شناختند در کتاب سفرنامه ناصرالدین شاه به عراق عجم: آمده محمد خان نهاوندی اول بار مالکیت قریه های کفراج، گوشه و بابا پیره را داشته و به تدریج املاک زیادی خریداری نموده است.
روز موعود شاه قاجار با عده ای زیاد از سربازان و امرا از جمله علی اصغر خان صدر اعظم کامران میرزا ساری اصلان، فریدون میرزا و امیرخان سردار و… با تشریفات شاهنشاهی روانهٔ سراب گیان گردیدند. طبق برنامه طرفداران محمد خان شاه قاجار را از مسیر کرک علیا و کرک سفلی و سنگلاخ‌های حسین آباد فعلی از گردنه دره هو به سراب گیان هدایت کردند فردی به نام مرد (مرط) که از ترکمانان بود و نوکر امیرخان سردار به شمار می‌آمد هادی راه شد و جلو میرفت و مسیر را مشخص میکرد.
ناصرالدین شاه در کتاب سفرنامه عراق عجم درباره سفر به سراب گیان چنین مینویسد: «امروز باید به سراب کیان یعنی به جهت سیاحت و تماشا رفته امیرخان سردار هم چون اینجا را بلدیت دارد در رکاب ما سوار شد و مرط آدم او که از ترکمان است، همه جا از جلو ما را بلدی میکرد از دره نهاوند به طرف صحرا راندیم شهر نهاوند هم دست راست افتاد اما خیلی دور است. یک راهی از دامنه میرفت که خیلی خوب و خلوت بود، لکن ما به راهنمایی مرط، از راه دیگری رفتیم. از تپه بالا رفته جلگه ای دیگر پیدا شد از وسط کرک گذشتیم، ده حاجی آباد هم دست چپ واقع بود از کرک که گذشتیم جلگه وسیع شد. ده - کیان از دور نمایان گردید که روی تپه ای واقع است اما این تپه مصنوعی است و قلعه دارد و دور تپه هم خانه است. باغات هم دارد. کیان اول خالصه دیوان بوده بعداً مالکیت آن از طرف دولت به محمدخان نهاوندی واگذار شده است.
در جلوی، شاه طبل و شیپور می‌نواختند و سواران محافظ با تفنگ‌های سرپر و پنج تیر، روسی اطرافش را احاطه کرده بودند تعداد بسیاری از مردم به همراه کدخدایان و طرفداران خان اعظم در سراب بابا احمد گرد آمده و تدارک ضیافت را بر عهده گرفته بودند تجملات عریض و طویلی بر یا شد و مجلسی با شکوه در تخت بزرگ، پایین کنید بابا احمد و جنب آب غلغله برپا گردید. شاه و همراهان، همان روز بعد از صرف نهار، سراب گیان را ترک نمودند و این بار پیشنهاد طرفداران خان، مبنی بر اینکه بوره شاطران کبک (برای شکار) زیاد دارد از مسیر شاطران و سنگ‌خشت و تپه مییران و کوه حاجی‌آباد، روانه اردوگاه بابا رستم شدند.
محتوی سفرنامه شاه: فقر و تنگدستی رعایا
در کتاب سفرنامه عراق عجم آمده که حدود هشت هزار نفر غیر از امیران و دویست و پنجاه زن اعم از سوگلی و کلفت و چهار هزار رأس اسب غیر از حیوان‌های بارکش در اردوی سفر بوده‌اند خواننده عزیز سفر شاه به عراق عجم در مدت نود و هفت روز با وجود چند هزار نفر با تجملات ملوکانه با طبل و شیپور و سراپرده به هنگام عبور از رودخانه‌ها کوه‌ها و سراب‌ها و چادر برپا کردن هزینه های گزاف اینگونه سفرها را چگونه تصور می‌کنید آیا شاه قاجار هدفی از این سفر داشته است محتوی سفرنامه ناصرالدین شاه فقر و تنگدستی رعایا و خانه‌های مخروبه مردم را برملا میک اما وی به مردم چادر نشین و موضوع فقر آنها اهمیت نداده است به صورتی که مینویسد از ته تا تویسرکان قریه به قریه بانوان اسپند دود میکردند و گاو و گوسفند در جلوی مرکب همایی قربانی می‌شد. مردم روستاها برای زیارت ما می‌آمدند و بنا به دستور و فرمایش ما قراولان ج ایشان را نمی‌گرفتند می‌آمدند و دست ما را می‌بوسیدند و عقب عقب برمی‌گشتند.
بنابر خاطرات دوستعلی معیرالممالک در زندگی خصوصی ناصرالدین‌شاه، در این سفر نُه هزار نفر شاه را همراهی می‌کرده‌اند ولی آمار دقیق‌تر را دکتر فوریه طبیب مخصوص شاه ارائه می‌دهد. بنابر خاطرات دوستعلی معیرالممالک در زندگی خصوصی ناصرالدین شاه در این سفر نه دکتر فوریه طبیب مخصوص ناصرالدین شاه بین سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۹ قمری در کتاب سه سال در دربار ایران مینویسد پس از عبور از جاده شاهزاده عبدالعظیم و رسیدن به کهریزک در زیر چادرهایی که از قبل برپا شده بودند منتظر ماندیم تا عقب ماندگان اردو به ما ملحق شوند. سپس عده ما به ده هزار نفر با چهار هزار راس اسب رسید البته غیر از حیوانات بارکش قریب به دویست و پنجاه زن از نسوان حرم نیز با ما همراه اردو بودند.
مسلم است که عبور اردوئی با این عظمت خط سیری از پیش تعیین شده و سه روز متوالی زمان لازم داشته است. روز اول اثاثیه شاهی از دروازه گذشته وارد به شهر گردیده روز دوم خواجه سرایان و اعضای حرم خانه سلطنتی در حالی که پیش خدمتان، مخصوص میرزا آقا صمصام با کبکبه و دبدبه در جلوی آنان حرکت میکردند وارد شهر شدند در این چند روز، چند نفر با چماق های زرین با فریاد آهای دور باش کور باش در جلو حرکت میکردند و پشت سر آنها نزدیک به یکصد کالسکه به طرف ارگ دولتی و نواحی مجاور آن در حرکت بودند. شهر تقریباً تعطیل شده بود. بالاخره روز سوم کوکبه شاهی و موکب سلطنتی در حالی که دو هزار نفر او را همراهی میکردند، وارد شهر گردید شاه سوار بر اسب سفید در طرف راست آن حکیم الملک حاکم عراق شهرستان سلطان آباد در طرف چپ میرغضب خان با هیئت مخصوص و شکلی هولناک در حرکت بودند. در پشت سر آنها به فاصله چند صد متری امین السلطان اتابک سوار بر اسب کهری مسیر آنها را دنبال میکرد. البته قابل تأمل است که اردوئی با این وسعت چگونه نیازهای خود را تامین می‌کرده، پاسخ این سوال را در لابلای نوشته‌های دکتر فوریه چنین می‌خوانیم:
ساعت ۱۰ صبح وارد سلطان آباد شدیم در حالی که از گرما پخته و از گرد و غبار کور شده بودیم شاه در اندرون و صدر العظم در عمارت حکومتی منزل گرفتند من بلافاصله کمی پس از ایشان در منزل شخصی اقامت اختیار نمودم دیگران هم به همین وضع در منزل خصوصی مردم رحل اقامت انداخته، فقط اسب‌ها و اثاثیه سفر را در خارج شهر در اردو نگه داشتند.
روز ۲۱ شوال را در علی آباد در راه تهران - قم ماندیم اما با وضع بسیار بدی؛ هوا از شدت گرما طاقت فرسا بود و اسبان ما علوفه کافی نداشتند منزل ما در بیابان ریگزار و خارج از آبادانی قرار اشت به طوری که هیچ چیز جز سیاه چادرهای ایلیاتی دیده نمیشد. به علاوه در آبادی هم اگر چیزی بود به غارت مسافرین رفته بود من دو نفر سوار به سیاه چادرهای مذکور فرستادم و ایشان به زحمت زیاد توانسته بودند قدری کاه و جو برای اسب‌ها بخرند.
این بیچاره‌ها به قدری فقیرند که معاش زندگی‌شان به سختی تامین می‌شود و استطاعت اینکه خوراک چندین روز حیوانات بارکش که حیات‌شان به حفظ آنها وابسته است، تهیه کنند را ندارن. محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه که در این سفر جزو ملتزمین رکاب بوده است از آغاز مسافرت، وقتی که اردو از تهران وارد کهریزک می‌شود مینویسد: با اینکه نزدیک شهر هستیم قحطی در اردو به درجه‌ای رسیده است که برای احدی نان پیدا نمی‌شود، با اینکه ۱۷۰ خروار گندم از انبار داده شده میرزا عیسی خان وزیر تهران برای هر تنوری مبلغ سیصد تومان نقد داده پول‌ها را خورده گندم‌ها را فروخته‌اند.
تصویر روی جلد مربوط به زمان قاجار و سان و قشون شیراز است که ابراهیم خان نهاوندی و فرمانده فوج شیراز در رج ایستاده‌اند.
کتاب «فرازهایی از تاریخ معاصر نهاوند» نوشته علی‌اکبر کیانی و ویراستاری مرتضی کیانی در ۴۰۵ صفحه از سوی انتشارات ره‌آورد مهر منتشر شده است.
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
