مطرود دو جهان | اعتماد
 

خابیر ماریاس [Javier Marías] در «برتا ایسلا» [Berta Isla] دارد جهان دیگری از ذهن آشفته و در هم شکسته زنی تنها را تصویر می‌کند؛ با نیم نگاهی به «قصه‌های ویکفیلد» ناتانیل هاثورن، شاید! در ویکفیلد مرد قصه بی‌هیچ عذر و بهانه‌ای تصمیم به ترک خانه و کاشانه می‌گیرد، طوری که همه باور می‌کنند او مرده است و در برتا، توماس نوینسون در ماموریتی امنیتی این راه را انتخاب و اجرا می‌کند.

خلاصه رمان برتا ایسلا» [Berta Isla]  خابیر ماریاس [Javier Marías]

پایان قصه اما هر دو برمی‌گردند و دیگر هیچ. راوی از همان سطرهای نخستین دارد جستارها و شبه‌جستارهای فلسفی، روانشناختی‌اش را از زبان برتا باز می‌‎گوید و با تاخیری چند صفحه‌ای مخاطب را به جهان قصه پرتاب می‌کند: «همه‌ چیز توجیه‌پذیر است، به دیدگاه افراد بستگی دارد و از آنجایی که هر کسی دیدگاه خودش را دارد برحق بودن آسان است.» برتا را نمی‌توان ژانری صرفا پلیسی- معمایی دانست. عاشقانه‌ای است در گیر و دار خیانت‌های دور از چشم و وفاداری‌های زنی که دودستی به دو فرزندش چسبیده است. عاشقانه‌ای حزن‌آلود.

گاهی با خود فکر می‌کنید کاش توماس باهوش و مسلط به چند زبان خارجی نبود، کاش زیر بار این ماموریت 20 ساله نمی‌فت و... در هر حال زندگی مشقت‌بار افسران و کارمندان نه چندان عالی‌‎رتبه امنیتی این‌گونه است قلم سحرآمیز خابیر ماریاس پشت‌پرده‌های زندگی‌هایی از این دست را به وضوح نشان‌مان می‌دهد.

رمان، روایتی است مشحون از خرده‌روایت‌های به هم مربوط، آدم‌های سیاه و سفیدی که به آنی روی صفحه مانیتور ظاهر و پس از ایفای نقش کوتاه‌شان از چشم مخاطب دور می‌شوند. مثل استبان یانس گاوباز، خیرخواهی که در آن بلبشوی خیابانی پاهای زخمی برتا را مداوا و دستمزدش را با هم‌‎آغوشی نامنتظره‌ای دریافت کرد و تا صفحات پایانی داستان از نظرها دور شد. شاید نقش کوتاه و تاثیرگذار استبان خیلی به چشم نیاید، اما او 20 سال بعد با آن سر بی‌‎مو و شکم برآمده و آن انتظار طولانی در کافه که نهایتا به وصال دیدار نیز قد نمی‌دهد، نماد خیره‌کننده زندگی آدم‌های قرن حاضر است. سکوت و رضایت و اندوه در چهره‌اش، پرتره‌ای چشم‌نواز می‌سازد از تفاوت‌های امروز آدمکی که 20 سال پیش آن‌گونه در تمنای دل، بی‌قرار بود.‌

در جایی از کتاب می‌خوانید: «همیشه می‌شود سکوت کرد، به ‌خصوص اگر حرف زدن منجر به باخت شود.» «برتا ایسلا» رمانی است نه چندان خطی اما وفادار به اصول هشت‌گانه رئالیسم ادبی. حتی می‌توان گفت روایت‌های رفت و برگشتی زمانی با دو نوع راوی اول و سوم شخص، نتوانسته رمان را به اثری مدرنیستی ارتقا بدهد و نویسنده هم تلاشی برای این موضوع نداشته. ایده داستانی رمان بی‌تردید با همین قالب و مسلک متناسب است.

خابیر ماریاس مانند تولتز در «جزء از کل» علاقه‌مند است تا ایده‌های خود را خصوصا درباره ازدواج شرح‌ و بسط دهد: «وقتی زنی اولین‌بار پی به خیانتی می‌برد، به خودش اجازه می‌دهد سراپا خشمگین شود و به یارش ناسزا بگوید؛ اما بیشتر آدم‌ها بعد از اینکه خشم‌شان فرونشست، به این نتیجه می‌رسند که خلافی جزیی، هوسی زودگذر یا تلون مزاجی بوده که از سر خستگی و ملال، غرور یا حماقتی آنی سر زده، موضوعی جدی نیست که طرف خیانت‌دیده بخواهد به جدایی فکر کند. این واکنش را نمی‌توان به محافظه‌کاری ذاتی نسبت داد، بلکه میل به حفظ چیزی است که به دستش آورده‌ای و هنوز صاحب آنی -ترس از خلأ و اکراه بی‌پایان از بازگشت به خانه اول- و این مزیت را هم دارد که فرد خاطی حالا دیگر بدهکار است.»

«برتا ایسلا» باتوجه به تمام جذابیت‌های روایی‌اش روی لبه تیغ راه می‌رود. جزیی‌نگری، توصیف‌های گاه هزار و یک کلمه‌ای، شرح ‌و بسط اندیشه‌های قهرمان داستان که گاه به موعظه بیشتر پهلو می‌زند تا جریان سیال ذهن، پنهان ماندن اصلی‌ترین دلیل ماموریت توماس نوینسون با همه اطناب قصه‌ای که می‌توانست 150 صفحه کمتر باشد و در یک کلمه ابهامات سرگیجه‌آور شخصیت برتا که در عین وفاداری، همواره تسلیم تمناهای درونی و بسیار زنانه است، همه و همه، از برتا ایسلا رمانی چندوجهی ساخته که درنهایت ذائقه و پسند مخاطب در موفقیت آن تعیین‌کننده است. در برشی دیگر از برتا ایسلا می‌خوانیم: «اگه بدونی چقدر آدم توی دنیا سر هیچ‌ و پوچ پول می‌گیرند: واسه اینکه عضو هیات‌مدیره یا عضو یه اتحادیه‌ا‌ند، واسه شرکت تو چند جلسه در سال و مشاوره‌هایی که هیچ‌وقت نمی‌دن و واقعا فقط واسه اینکه ساکت سرجاشون بشینند و سکوت کنند. دولت از اینکه همچین انگل‌هایی داره خیلی هم خوشحاله. با این کار شرّ خیلی از مشکلات رو کم می‌کنه، نارضایتی‌ها رو آروم می‌کنه و این رو یه جور سرمایه‌گذاری می‌دونه.»

توماس نوینسون در هر حال و پس از دوره‌های مشقت‌بار زندگی جعلی و در ترس و فراری همیشگی به برتا بازمی‌گردد، با وجوهی دیگر از شخصیت مسخ شده تا ثابت کند که پیشگویی‌های پدری که دیگر حالا نیست، کاملا درست است. بی‌توجه به اینکه در این دوره جنون‌آسا و مرگ‌بار بر برتا چه گذشته است: «بهتره همه‌چی همون‌طور که هست ادامه پیدا کنه: حل‌نشده، نامعلوم و مبهم.» همه گره‌های داستان باز می‌شوند، اما این یکی ‌باید سردرگم و مبهم باقی بماند و این خود همان پایان باز قصه‌های مدرن است. پایانی که به شعور و ادراک مخاطب سپرده می‌شود. در ویکفیلد ناتانیل هاثورن نیز مرد قصه باز می‌گردد، اما این کجا و آن کجا! «برتا ایسلا»ی خابیر ماریاس را مهسا ملک‌مرزبان با زبانی یکدست و در عین حال وفادار به متن انگلیسی به زبان فارسی برگردانده است.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...
صدای من یک خیشِ کج بود، معوج، که به درون خاک فرومی‌رفت فقط تا آن را عقیم، ویران، و نابود کند... هرگاه پدرم با مشکلی در زمین روبه‌رو می‌شد، روی زمین دراز می‌کشید و گوشش را به آنچه در عمق خاک بود می‌سپرد... مثل پزشکی که به ضربان قلب گوش می‌دهد... دو خواهر در دل سرزمین‌های دورافتاده باهیا، آنها دنیایی از قحطی و استثمار، قدرت و خشونت‌های وحشتناک را تجربه می‌کنند ...
احمد کسروی به‌عنوان روشنفکری مدافع مشروطه و منتقد سرسخت باورهای سنتی ازجمله مخالفان رمان و نشر و ترجمه آن در ایران بود. او رمان را باعث انحطاط اخلاقی و اعتیاد جامعه به سرگرمی و مایه سوق به آزادی‌های مذموم می‌پنداشت... فاطمه سیاح در همان زمان در یادداشتی با عنوان «کیفیت رمان» به نقد او پرداخت: ... آثار کسانی چون چارلز دیکنز، ویکتور هوگو و آناتول فرانس از ارزش‌های والای اخلاقی دفاع می‌کنند و در بروز اصلاحات اجتماعی نیز موثر بوده‌اند ...
داستان در زاگرب آغاز می‌شود؛ جایی که وکیل قهرمان داستان، در یک مهمانی شام که در خانه یک سرمایه‌دار برجسته و بانفوذ، یعنی «مدیرکل»، برگزار شده است... مدیرکل از کشتن چهار مرد که به زمینش تجاوز کرده بودند، صحبت می‌کند... دیگر مهمانان سکوت می‌کنند، اما وکیل که دیگر قادر به تحمل بی‌اخلاقی و جنایت نیست، این اقدام را «جنایت» و «جنون اخلاقی» می‌نامد؛ مدیرکل که از این انتقاد خشمگین شده، تهدید می‌کند که وکیل باید مانند همان چهار مرد «مثل یک سگ» کشته شود ...
معلمی بازنشسته که سال‌های‌سال از مرگ همسرش جانکارلو می‌گذرد. او در غیاب دو فرزندش، ماسیمیلیانو و جولیا، روزگارش را به تنهایی می‌گذراند... این روزگار خاکستری و ملا‌ل‌آور اما با تلألو نور یک الماس در هم شکسته می‌شود، الماسی که آنسلما آن را در میان زباله‌ها پیدا می‌کند؛ یک طوطی از نژاد آمازون... نامی که آنسلما بر طوطی خود می‌گذارد، نام بهترین دوست و همرازش در دوران معلمی است. دوستی درگذشته که خاطره‌اش نه محو می‌شود، نه با چیزی جایگزین... ...