شمعی لرزان در رهگذار باد! | اعتماد


انتشار ترجمه تازه‌ای از کتابی که قبلا برای نخستین‌بار در سال 1346 با نام «ارثیه باد»¹ چاپ شده بوده و این‌بار با نام «میراث باد» [Inherit the Wind اثر راب‍رت‌ ادوی‍ن ل‍ی‌ و جروم لارنس  Jerome Lawrence & Robert E. Lee] روی پیشخوان کتابفروشی کرگدن آمده است من را واداشت تا در ادامه پژوهش‌های تاریخی‌ام درباره رویارویی‌های ایرانیان با نظریه داروین، به موضوع کتاب که به گمانم هنوز زنده و در جریان است، نگاهی تاریخی بیندازم.



چنانکه پیداست موضوع اصلی و مرکزی این نمایشنامه به محاکمه‌ای تاریخی مربوط است که در پی نقض قانون ایالت تنسی-معروف به قانون باتلر- روی داده است. معلم زیست‌شناسی دبیرستانی در شهر دِیتون در ضمن درس به نظریه داروین و چگونگی پیدایش موجودات و انسان پرداخته و طبق قانون باید محاکمه شود. این مساله محلی و ایالتی، البته در دایره مرزهای این شهر و ایالت محدود نمی‌ماند و ناگزیر به چالشی ملی بدل می‌شود. در پی این جنجال که در روزنامه‌ها هم بازتابی گسترده می‌یابد، دو تن از سرشناسان حقوقدان ایالات متحده به این شهر می‌آیند تا له و علیه این معلم آشوبگرِ پرشور پنجه‌درپنجه شوند. به این ترتیب، داستان این نمایشنامه حول برگزاری دادگاه محاکمه اسکوپس می‌چرخد.

فورا باید اضافه کنم که نویسندگان این کتاب قصد نداشته‌اند داستانی مستند بنویسند، بلکه بیشتر به اصل ماجرا نظر داشته‌اند، از این رو همه اسامی موجود در این نمایشنامه ساختگی است. این کتاب نخستین‌بار در سال 1955م/1334ش در ایالات متحده چاپ شد و با تاخیری سی‌ساله -از سال برگزاری دادگاه در سال 1925م/1304ش- روایت این دادگاه را با بیانی دراماتیک به دست داد. سپس در سال 1960م/1339ش فیلم سینمایی دوساعته سیاه‌وسفیدی هم از روی این کتاب ساخته شد که توانست میزان تاثیرگذاری آن را بالا ببرد. همین جا پیشنهاد می‌کنم که علاقه‌مندان به این موضوع در کنار خواندن کتاب، تماشای لذتبخش فیلم را هم از دست ندهند؛ هر چند فیلم در برخی فرازها مطابق با کتاب پیش نرفته، اما تا حدود زیادی خط داستانی کتاب را مدنظر داشته است. اگر فیلم را به زبان انگلیسی می‌بینید، متن ترجمه کتاب به کارتان خواهد آمد و شما را از خطرات زبانی زیرنویس‌های شلخته نگه می‌دارد.

از این نکات کلی که بگذریم به موضوع اصلی می‌رسیم. در این بخش لازم است قدری به عقب برگردیم و ریشه‌ها را بکاویم. ایالت تنسی در سال 1925م قانونی را به تصویب می‌رساند که طی آن تدریس هر نظریه علمی که منکر خلقت انسان آن‌گونه که در کتاب مقدس آمده برای دانشگاه‌ها و مدارس عمومی غیرقانونی قلمداد می‌شود. هر چند در اینجا صرفا به خلقت انسان اشاره می‌شود، اما از قراین پیداست که منظور قانونگذاران تدریس نظریه تکاملی داروین بوده است. همین جا بد نیست اشاره کنم که درباره این دادگاه مشخصا از ابتدای سال 2000م تاکنون بیش از پنج کتاب مفید به زبان انگلیسی نوشته شده که اغلب آنها را دانشگاه‌های معتبر اروپا چاپ کرده‌اند. در این کتاب‌ها به زوایای پنهان این موضوع و علل پیدایش تفکرات ضدتکاملی از جنبه‌های مختلف نظر شده است.

اما همچنانکه گفتم چند نکته اساسی در این میان وجود دارد؛ یکی داستان پیدایش انسان متناسب با بافتار کتاب مقدس و دیگری کتاب‌های درسی مدارس و نهایتا تضادی که در این میانه وجود داشته و منجر به قربانی شدن معلم بیچاره شده است. گمان می‌کنم از آنجا که چنین مساله‌ای ممکن است دامنگیر هر جامعه مذهبی‌ای باشد، بهتر است ما نیز قدری به مسائل موجود در آن دقت کنیم؛ همان موضوعاتی که در گفت‌وگوهای وکلای مدافع، جسته‌وگریخته بیان و در کتاب میراث باد ذکر شده است.

نباید فراموش کرد که از ابتدای انتشار کتاب «پیدایش گونه‌ها»ی داروین در سال 1859م/1238ش هجمه‌های فراوانی همچون سیلی بنیان‌برافکن از سوی کلیسا به سوی او روان شد. این مشاجرات در حالی شکل می‌گرفت که او در این کتاب هیچ اشاره مستقیمی به نحوه پیدایش انسان نکرده بود و تا سال 1871م/1250ش که کتاب «تبار انسان» در دو جلد منتشر شد، تقریبا جز در نامه‌های خصوصی‌اش در این باره داوری نمی‌کرد. شاید بتوان نخستین دادگاه شکل‌گرفته را در این باره همان مشاجره معروف میان توماس هاکسلی، دوست دیرین داروین و مدافع پرشور او و ساموئل ویلبرفورس، کشیش و اسقف مشهور دانست که در آنجا اشاره ظریفی به پیدایش انسان‌ها از میمون‌ها شده است.² همچنین از کاریکاتورهایی نیز که در روزنامه‌ها منتشر شده‌اند، می‌توان به این چالش الهیاتی پی برد. کاریکاتورهایی که به نوعی داروین را مسخره می‌کردند.

مقصود این است که گمان نکنیم نبرد میان اندیشه‌های الهیاتی و دیدگاه‌های تکاملی به مرز جغرافیایی خاصی مرتبط است؛ از لندن و پاریس و تنسی تا تهران و لبنان و استانبول و کلکته، همه جا نوعی از این مواجهات دیده می‌شود. البته باید اشاره کنم که در هر نقطه دنیا با توجه به اقتضائات بومی و مذهبی و فرهنگی، عمق و درگیری مواجهات متفاوت است. من درباره تاریخ مواجهات ایرانیان از دوره قاجار به این سو، در مقالاتم چیزهایی نوشته‌ام که می‌تواند به کار علاقه‌مندان بیاید. همچنین کتاب دیگری که با نام مواجهه با داروین به همت نشر کرگدن منتشر شده نیز برای آشنایی با چالش‌های عرب‌زبانان مفید است.

باری در مقاله‌ای که اخیرا منتشر کرده‌ام، کوشیده‌ام کتاب‌های درسی مدارس ایران را از عهد قاجار تاکنون از منظر چگالی درس تکامل بررسی کنم. در این مقاله نشان داده‌ام که در مقاطع گوناگون، با توجه به شرایط جامعه مباحث تکاملی به کتاب‌ها اضافه یا از آنها کاسته شده است. غرض این است که بگویم در ایران مشخصا از سال 1321ش/1942م کتابی با نام «تکامل تدریجی موجودات زنده» به قلم امین میرهادی روی میز دانش‌آموزان سال ششم متوسطه بوده که اتفاقا مبحث تکامل انسان را نیز توضیح داده است. نمی‌خواهم ادعا کنم ورود نظریه تکامل در ایران بدون چالش و در نهایت صلح و پذیرش کامل بوده، چراکه مخالفت‌هایی نیز با این دیدگاه‌ها از همان دوره قاجار می‌شده و من در کتابی که در دست انتشار است، سه رساله قاجاری در این باره را تصحیح کرده و به دست داده‌ام. ولی باید پذیرفت که اغلب این مخالفت‌ها، ربط مستقیمی به نحوه پیدایش انسان و تعارض آن با کتاب مقدس مسلمانان نداشته است، بلکه بیشتر شامل موضوعات فلسفی و البته بیش از همه در مخالفت با مادی‌گرایی ناشی از نظریه تکامل بوده که در محل خود بحث‌های گسترده‌ای می‌طلبد.

در این میان، جالب است بدانیم که تصویب چنین قانونی در ایالت تنسی، موجب اعجاب اندیشمندان مسلمان شده است. چنین خبر مهمی، نخست در شعبان سال 1349ق در مجله الهلال با عنوان «جنگ امریکا با نظریه تکامل» چاپ می‌شود و نویسنده ضمن توضیحی درباره چگونگی تصویب این قانون، با شگفتی و تاسف از آن یاد می‌کند. پس از این، مجله تعلیم و تربیت که از سوی وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه، منتشر می‌شده و از جمله مجلات روشنفکری و پیشتاز ایرانی در طول چند دهه فعالیت بوده است در همان سال‌ آغازین انتشار خود در شماره آبان و آذر سال 1304ش -درست در همان سال که قانون تصویب شده است یعنی 1925م- این خبر را چاپ می‌کند. نویسنده، عنوان مقاله را «قانون ضد تکامل» گذارده و در آن بیان می‌کند که «مجلس محلی ایالت تنسی از ایالات متحده امریکا قانونی وضع کرده است که طبق آن، تدریس مبحث تکامل را در مدارس [عمومی] قدغن کرده.» از نظر نویسنده مجله این قانون که «صریحا بر ضد تقدم علم است در مجامع اروپا و امریکا هیاهوی عجیبی بر پا کرده است.» می‌بینیم که نحوه بازتاب این قانون در ایران، حتی زمانی که در کتاب‌های درسی موضوع تکامل به صراحت ابراز نشده، حاکی از نوعی روشن‌بینی و عدم مخالفت با موضوع علم است.

نکته جالب دیگری که به گمانم ذکرش لازم است اینکه در کتاب میراث باد و نیز فیلمی که از روی آن ساخته شده است، چنین القا می‌شود که ظاهرا معلم مدرسه، نظریه تکاملی داروین را از روی کتاب پیدایش گونه‌ها یا تبار انسان، به دانش‌آموزان تدریس کرده و از این رو کاری خلاف قانون مرتکب شده است. در حالی که اسکوپس ضمن اینکه در خاطراتش تاکید می‌کند که «نمی‌توان زیست‌شناسی را بدون توضیح نظریه تکامل درس داد»، جایی در کتاب می‌گوید تدریس‌اش از روی کتاب درسی زیست‌شناسی مدنی A Civic Biologyبوده و او همان موضوعات را درس داده است.

گفتنی است این کتاب که از سال 1914م/1293ش چاپ شده تا همان سال نیز جزو منابع درسی دبیرستان‌ها مخصوصا در ایالت تنسی بوده است. همچنین باید توجه داشت که موضوع نظریه تکاملی داروین، صرفا در چند بخش از این کتاب و آن هم به‌طور مختصر ذکر شده و اشاره مستقیم غلیظی نیز به موضوع تکامل انسان، آن‌طور که بخواهد به محتوای کتاب مقدس برخورد کند در آن دیده نمی‌شود. این نکات را از این رو گفتم که نشان دهم برای پاسخ دادن به پرسش‌های علمی و حتی الهیاتی در باب علم-درست شبیه سوالاتی که وکیل مدافع اسکوپس از طرف مقابل می‌پرسد و برای پاسخ به هر کدام از آنها به تنهایی چند جلد کتاب لازم است؛ به‌ویژه پرسش‌هایی که درباره نص کتاب مقدس و جایگاه دین در جامعه پرسیده می‌شود و نیز ارزش دادن به قانونی که در ایالت تنسی تصویب شده- توجه کردن به تاریخ آن علم می‌تواند بسا مفید باشد.

آنچه در دادگاه محاکمه اسکوپس گذشت و طرح پرسش‌های جانداری که هنوز هم ذهن‌های جست‌وجوگران را می‌خلد، برای رسیدن به پاسخ‌های روشن و روشمند محتاج آزاداندیشی و آموختن مهارت‌های گفت‌وگو و پرسشگری و پاسخ‌یابی است. باید کوشید این مهارت‌ها را همچون شمعی لرزان به دست جویندگان دانش داد و اگر جز این باشد، بعید نیست دادگاه اسکوپس بارها و بارها تشکیل شود. دادگاهی که عرض خود می‌برد و زحمت ما می‌دارد! این یادداشت قرار نیست به نقد کتاب میراث باد بپردازد و من صرفا قصد معرفی آن را در یک بستر تاریخی و با نظر به گذشته خودمان داشتم. اما همین جا باید اشاره شود که ترجمه گذشته کتاب، با اذعان به اینکه ترجمه قابل ‌قبولی است، اما در برخی فرازها زبان روشن و گویایی ندارد و نیز قدری کهنه به نظر می‌رسد. در کنار این، ترجمه بخش‌هایی از آن نیز به گمانم چندان دقیق نیست. نهایتا اینکه به نظر می‌رسد، داشتن ترجمه تازه‌ای از کتاب که به زبان امروز نزدیک‎تر بوده و دقت بیشتری در برگردان آن صرف شده، ضرورت داشته است.

...
1- جروم لارنس و رابرت لی، ارثیه باد، ترجمه حسین مسعودی‌خراسانی، سازمان کتاب‌های جیبی با همکاری موسسه انتشارات فرانکلین، چاپ اول 1346، 140صفحه. گفتنی است این کتاب در سال 1397 مجددا تحت نظارت خانواده مترجم مرحوم با مقدمه‌ای که درباره فعالیت‌های علمی ایشان نوشته شده در انتشارات شمشاد مشهد چاپ شده است.
2- این مناظره در بیشتر کتاب‌هایی که به زبان فارسی در ایران منتشر شده در دسترس است.