برای انسان ماندن باید موضع گرفت | شهرآرا


همه ما شجاع، عدالت طلب، آزادی خواه و در یک کلام قهرمانیم، منتها تا یک لحظه پیش از آزمون، تا پیش از محک خوردن. از دیدگاه فلاسفه وجودگرا یا اگزیستانسیالیست ها، آن سنگ محکی که عیار آدم ها را برملا می کند، قرارگرفتن در وضعیت های ویژه و استثنایی یا به قول آن ها «موقعیت های مرزی» است. وقت هایی که باید انتخاب های سخت بکنیم، دست به گزینش های هزینه زا و خطرساز بزنیم، با گوشه امنمان وداع کنیم و ایضا وارد مهلکه شویم. گراهام گرین، راوی و شخصیت اصلی رمانِ «آمریکایی آرام» یعنی تامس فاولر را در چنین موقعیتی قرار می دهد.



فاولر خبرنگار انگلیسی سن وسال دار و خسته و محافظه کار، دو سال است در ویتنام درگیری فرانسه با نیروهای تحت رهبری کمونیست ها در شمال این کشور را پوشش می دهد. عزیزترین و مهم ترین چیزهای دنیا برای او در این کشور و زمانه بحران زده، بودن با فوئونگ، زن جوان و زیبای ویتنامی و به هپروت رفتن است. اما آمدن جوانی آمریکایی به نام آلدن پایل او را از کناره زندگی و زیستن در سایه به در می کشد و در موقعیتی مرزی قرار می دهد. پایل مأمور سازمان سیاست و برای اجرای برنامه های آمریکا و مداخله در بلبشوی ویتنام به این کشور آمده و البته در این بین فوئونگ را هم می قاپد. اتفاقاتی می افتد و و فاولر ناگزیر است نسبتش را با جهان و وضع موجود مشخص کند و درنتیجه در سمتی بایستد. رویارویی انسان با خویشتن البته یکی از وجوه این رمان است. بُعد دیگر اثر، مسئله استعمار است و دخالت قدرت ها در کشوری ثالث که بهایش را مردم بی گناه می دهند.

پیش بینی باتلاق آمریکا و نادیده گرفتن بلای کمونیست ها
گرین این رمان را بین سال های 1952 تا 1955 نوشت، وقتی که به عنوان خبرنگار هفته نامه «نیو ریپابلیک» به منطقه هندوچین رفته بود. فرانسه به عنوان استعمار کهنه نفس های آخرش را در ویتنام می کشید و آمریکا به عنوان قدرتی تازه با اعتماد به نفسی که پس از جنگ جهانی دوم به دست آورده بود، می خواست نقش آفرین باشد و جلو پیشروی کمونیست ها را بگیرد و سیاست هایش را نه با روش استعمارگران پیشین که با متد خودش پیاده کند. گرین «با دوراندیشی فوق العاده پیامدهای مصیبت بار مداخله آمریکا در ویتنام را پیش بینی کرد.»¹ آن هم در نیمه اول دهه50 میلادی و زمانی که «هنوز ویتنام در رادار خوانندگان غربی نبود، زمانی که سیاست خارجی و قدرت نظامی ایالات متحده هنوز به عنوان نیروهایی برای ایمن کردن جهان برای دموکراسی تلقی می شد.»²

گراهام گرین شامه تیزی داشت، بوی باتلاقِ پیش روی آمریکایی ها را از دور حس کرده بود. وقتی کمتر کسی حواسش بود، وقتی سیاست مداران داشتند مردهای جوان و ساده (آلدن پایل نمونه ای از این افراد ساده لوح است) را در خطوط منظم به سمت آن باتلاق رژه می بردند. اما برخی منتقدان نقدهایی بر این رمان داشتند؛ نویسنده خطر کمونیست ها و کمونیسم را نادیده گرفته و از کنار بلایی که این ایدئولوژی می تواند نازل کند گذشته بود. در صورتی که سال ها پیش از انتشار رمان، جوجه های ناقص الخلقه شر سر از زیر مرغ کُرچِ پنهان کاری و پروپاگاندای روسیه شوروی و استالین درآورده بودند. طبل رسوایی از بام افتاده بود، بسیاری از کهنه کمونیست های اروپایی و آمریکایی که از آزادگی و درایت بهره ای حداقلی داشتند، از این ایدئولوژی اعلام برائت کرده و حتی برای روشنگری و جبران گناهِ همراهی با آن، مقاله های افشاگرانه و خودانتقادی هم نوشته بودند. هر چند کَرگوشانِ مغز گرو داده مسخ شده ای بودند که هم زمان که در اردوگاه های کار اجباری شوروی از گرسنگی گوشت اسب یخ زده سق می زدند، برای طول عمر استالین دعا می کردند. الکساندر سولژنیتسین، نویسنده روس که صابون سیستم استالینی به تنش خورده بود، این افراد را «جماعت مخلص» می نامید که هیچ چیز نمی توانست چشمشان را باز کند. رابرت گراهام دیویس در مقاله ای با عنوان «در زمانه ما هیچ کس بی طرف نیست» که در سال 1956 در «نیویورک تایمز» منتشر شد به این نکته مغفول در «آمریکایی آرام» اشاره کرده و نوشته است گراهام گرین هزاران نفری را که «هر هفته از کشورهای کمونیستی فرار می کنند تا به عنوان انسان زندگی کنند» به یاد نمی آورد و نادیده می گیرد.

شخصیت هایی به نمایندگی از تفکرات سیاسی
شخصیت ها در این رمان گراهام گرین را می شود نماینده جناح یا تفکر سیاسی یا وضعیت کشورشان دانست. پایل، جوان خوش قیافه و آرمان گرا و البته پرت آمریکایی که دنیا را از دریچه تئوری هایی می بیند که از کتاب ها یاد گرفته. فاولر، انگلیسی پا به سن گذاشته که دنبال آرامش و دوری از درگیری است. فوئونگ، دختر جوان و بلاتکلیف ویتنامی که برای آینده اش دست و پا می زند و از کنار انگلیسی پیر به سوی آمریکایی جوان می رود و بعد دوباره از ناچاری به مرد انگلیسی برمی گردد که یک بار هم دستش در وعده دروغی که درباره آینده به دختر داده رو شده است.

شر بی گناهان
آلدن پایل، فارغ التحصیل دانشگاه هاروارد، جاسوسی است که در پوشش کارمند هیئت کمک های اقتصادی به ویتنام آمده است. پشتوانه فکری او کتاب هایی است که خوانده و به طور خاص آثار نظریه پردازی به نام یورک هاردینگ. دانشمندی که معتقد است در سرزمین های خارجی مانند ویتنام نه کمونیسم جواب می دهد، نه استعمار، بلکه یک «نیروی سوم» بهترین نتیجه را دارد. ژنرال تِه، قلدر بی قاعده و اصول، همان نیروی سومی است که آمریکا به پایل مأموریت داده از او حمایت کند. پایل در نخستین دیدارش با فاولر از او می پرسد: «هیچ وقت کتاب های یورک هاردینگ را خوانده اید؟» فاولر می گوید: «وقتی آدم مدت درازی در جایی می ماند، دیگر راجع به آنجا چیزی نمی خواند.»

پایل از او می خواهد او را با این کشور و مردمش آشنا کند و دوستی شان از اینجا آغاز می شود. فاولرِ دنیادیده، پایل را جوانی خام می داند که آرمان گرایانه و برطبق نظریه هایی که در گوشش خوانده اند با جهان و آدم ها روبه رو می شود، نیت خیر و دلی پاک دارد. اما همین جوان می تواند با نیت خیرش مسیر جهنم را سنگ فرش کند. ژنرال تِه با مواد منفجره ای که پایل و آمریکا در اختیارش قرار داده اند در میدانی عمومی در سایگون بمب گذاری می کند و باعث کشتار زنان و کودکان و مردم بی گناه می شود. فاولر با سرزنش به پایل که چند چکه خون بیگناه روی کفشش است می گوید: «نیروی سوم و دموکراسی ملی همین الان روی کفش راستت ماسیده.» پایل مبهوت می گوید: «تِه این کار را نمی کرد. مطمئنم که نمی کرد. کسی فریبش داده است. کمونیست ها...» و فاولر با خود می گوید: «حصاری که از حسن نیت و نادانی به دور خود کشیده بود، رخنه پذیر نبود.» گناه پایل همین حصار حسن نیتی است که دور خود کشیده و البته سادگی جوانانه اش. شر بی گناهان که از نادانی یا ساده لوحی شان برمی خیزد آن چیزی است که گراهام گرین چند بار از زبان فاولر که راوی داستان است به آن اشاره می کند. یک جا به ویگو، افسر پلیس فرانسوی که مأمور پیگیری پرونده قتل پایل است می گوید: «خدا خودش همه را از شر [...] نیکوکاران حفظ کند.» و در جایی دیگر، پس از انفجار و شنیدن آن حرف ساده لوحانه از پایل با خود واگویه می کند: «همیشه بری از گناه اند. یا باید مهار شوند یا نابودشان کرد.»

فاولر پایل را قربانی همین ساده باوری و دنباله روی بی فکرش از نظریه ها می داند. وقتی ویگو، افسر پلیس از فاولر می پرسد: «این یورک هاردینگ کیست؟» فاولر می گوید: «همان کسی که دنبالش می گردید. او بود که از راه دور پایل را کشت. [...] پایل وقتی به اینجا آمد پر از ایده های یورک هاردینگ بود. [...] اشتباه پایل این بود که خواست ایده های او را به مرحله عمل دربیاورد. هاردینگ چیزی درباره نیروی سوم نوشته بود. پایل درصدد تشکیل چنین نیرویی برآمد - آن هم با [ژنرال تِه] مردکی راهزن که 2هزار نفر را دور خودش جمع کرده بود و یک جفت ببر دست آموز.» ایده ها این چنین از راه های دور و بعید قربانی می گیرند.

برای انسان ماندن باید موضع بگیرید، آقای فاولر
رویارویی انسان با خویشتن یکی از جنبه های دوگانه این اثر است که «گرچه کارمایه فلسفی نویسنده است اما هیچ جا به صراحت بیان نمی شود و باید از خلال رویدادها، خاصه تعارضات درونی قهرمان حکایت، و تصمیم هایی که می گیرد بدان پی برد».³ آبشخور فکری گراهام گرین مذهب کاتولیک و فلسفه اگزیستانسیالیسم است. اگزیستانسیالیست ها براین باورند که انسان آن چیزی است که اراده می کند، چیزی است که از خود می سازد، انتخاب هایی است که می کند و آن چیزی است که در عمل بروز می دهد. این موقعیت های مرزی هستند که باعث می شوند ما با خود روبه رو شویم و در نتیجه تصمیمی که می گیریم از توهمی که درباره خود داریم خارج شویم. «موقعیت های مرزی، اوضاع و احوالی می شود که فرد، خود و جهان را بهتر می شناسد. انسان در زندگی روزمره - که هیچ اوضاع استثنایی وجود ندارد - از خود و بعضی واقعیت های جهان غافل است.»⁴



تا وقتی در موقعیت های خطیر قرار نگیریم واقعا نمی دانیم کی هستیم و بنابراین درباره خود در توهم هستیم. یاسپرس می گوید: «فیلسوف رواقی، اپیکتتوس، سرچشمه خود را در وضعیت هایی می داند که باعث می شود، از ضعف و درماندگی خود، آگاه شویم.»⁵ فاولر تمام تلاشش این است که از رویارویی با خویش و تصمیم گیری و دست به عمل زدن در موقعیت های مرزی شانه خالی کند و قسر در برود. تا پیش از آمدن پایل هم در این کار موفق است اما حضور او فاولر را در تنگنا می گذارد. پایل یار فاولر را از چنگش درآورده و در کشتار هم دست داشته، اما فاولر اقدامی علیه او نمی کند. وقتی یک انقلابی ویتنامی به نام هنگ از او می خواهد برای اجرای نقشه قتل پایل با آن ها همکاری کند، فاولر باز هم طفره می رود. هنگ به او می گوید: «دیر یا زود هر کس اگر بخواهد انسان بماند، باید موضع بگیرد.» فاولر قولی نیم بند می دهد، هنوز مطمئن نیست که همکاری خواهد کرد یا نه. در این موقعیت سخت، سمت درست می ایستد یا نه. «گرفتاری قهرمان داستان در این است که با توجه به وضع آشفته آدمیان و با در نظر گرفتن خطاها، ریاها و دروغ ها، می خواهد تعهد قبول نکند و در همه احوال ناظر بی طرف باشد.»⁶

تا اینکه پایل به دیدارش می آید و حرف هایی که بین آن ها رد و بدل می شود فاولر را از بلاتکلیفی در می آورد. پایل در گفت وگویش با فاولر می گوید: «من هم احتمال ندارد تغییر کنم - مگر با مرگ.» فاولر انفجار میدان و کشته شدن بچه ها را به یاد پایل می آورد و می پرسد: «حتی با واقعه امروز صبح هم نه؟ آیا این ممکن نیست تغییری در نظریات انسان بدهد؟» پایل می گوید: «این ها را باید تلفات جنگ دانست. البته اسباب تأسف شد ولی آدم تیرش همیشه به هدف نمی خورد و به هرحال در راه مقصود صحیحی مردند. [...] به تعبیری می شود گفت به خاطر دموکراسی مردند.» اینجاست که فاولر تصمیم نهایی را می گیرد و زیر بار مسئولیت انتخاب می رود. دیگر امیدی به تغییر این جوان خام ندارد: «ناگهان احساس خستگی عمیقی کردم. دلم می خواست زودتر برود و بمیرد.»
فاولر عاقبت تن به موضع گیری می دهد و ثابت می کند انسان محکوم به آزادی و انتخاب چیزی است و باید چیزی باشد بیش از تخته پاره ای بر موج... هر چند گاهی هم تخته پاره ای بیش نیست.

اقتباس سینمایی تحسین شده
از «آمریکایی آرام» دو اقتباس سینمایی با همین نام ساخته شده است؛ یکی سال 1958 که جوزف ال. منکیه ویچ آن را کارگردانی کرد. او اثری ساخت متفاوت با ایده و نگاه نویسنده و آن قدر قصه را تغییر داد که صدای گراهام گرین را درآورد. فیلیپ نُیس که سال 2002 فیلم دیگری براساس این رمان ساخت، بسیار بیشتر به اثر وفادار ماند. اما یک بدبیاری هم آورد؛ حمله تروریستی به برج های دوقلو در سال 2001 باعث شد که این فیلم که نقدهای جدی به سیاست های آمریکا در ویتنام داشت، با یک سال تأخیر روی پرده برود. البته، هم فیلم نقدهای مثبت گرفت و هم مایکل کین که نقش فاولر را بازی کرده بود، نامزد دریافت جایزه اسکار بهترین بازیگر مرد شد.

منابع:
1، 3، 6. مقدمه عزت ا... فولادوند بر ترجمه اش از «آمریکایی آرام»، نشر خوارزمی، چاپ دوم، 1375
2. The unquiet Brit and the Americans، از تارنمای editoreric.com
4، 5. موقعیت های مرزی و هستی اصیل انسان در فلسفه یاسپرس، تورج اردشیری نیا، مریم ثقفی، دو فصلنامه اندیشه های فلسفی و کلامی، شماره 1، فروردین 1400

^{................} تجربه‌ی زندگی دوباره ^{...............}