دریای شمس و مولانا | سازندگی


شمس تبریزی از درخشان‌ترین شخصیت‌های ادوار تصوف در تاریخ ایران اسلامی است و شهرت او چه در زمان حیاتش و چه در دوره‌های بعدی، بی‌شک تحت‌تأثیر ماجرای آشنایی او و مولانا است. درباره شمس و مولانا بسیار نوشته‌اند و منابع متعددی در این موضوع، در دسترس ماست. اما اغلب این تحقیقات توجه بیشتری به مولانا و دگرگونی احوال و اوقات او دارد و آن‌چه در این بین، کمتر مورد توجه قرار گرفته این است که به‌مددِ آشناییِ شمس و مولانا بود که شخصیت و احوال و افکار شمس برای ما و پیشینیان ما قدری روشن گشت و فرصت تحلیل و ارزیابی این منظومه فکری فراهم شد.

حجره خورشید سودابه کریمی

علاوه‌ بر این‌ها حضور شمس در جمع دوستداران مولانا به خلق اثری انجامید که مهم‌ترین منبع ما برای آشنایی با جهان‌بینی شمس است: «مقالات شمس». این اثر، درواقع مجموعه‌ای است پراکنده از سخنان شمس که در آن محافل ایراد شده و مریدان و شاگردان به تحریر آن همت گماشته‌اند.

«مقالات شمس» نخستین‌بار به‌شکل ناقصی به‌کوشش احمد خوش‌نویس و بعدتر با تصحیح انتقادی و مقدمه عالمانه دکتر محمدعلی موحد منتشر شد و در دسترس علاقه‌مندان فرهنگ و ادب قرار گرفت. این کتاب -با تمام پراکندگی‌ها و آشفتگی‌ها- مجموعه‌ای است مهم و متنوع از قصه‌ها و تمثیل‌ها، تفسیر کوتاه برخی آیات و روایات، نکات تاریخی، آداب صوفیه، ذکر بعضی از مشایخ، مسائل کلامی و فقهی و فلسفی و... ضمنا شمس در برخی پاره‌ها، شرح‌حال خود در دوره‌های مختلف زندگی‌اش را با مخاطب در میان می‌نهد که بعضا حاوی نکات مهمی است.

در آینه «مقالات شمس» می‌توان خلقیات و روحیات حضرت شمس را دید و نیز زوایا و زمینه‌های فکری و اعتقادی او بر مخاطب روشن می‌گردد. واضح است که حضور شمس تبریزی در قونیه اثر شگرفی بر مولانا گذاشت و او را بدل کرد به یکی از مهم‌ترین چهره‌های تاریخ فرهنگ و ادب ایران. ردپای این انقلاب روحی و فکری مولانا طبیعتا در آثار او آشکار است. اثری که مصاحبت با شمس بر خلقیات و احوال مولانا نهاد البته در تذکره‌ها و تواریخ آن دوره درج شده و منابع متقدم و دست‌اولی در این موضوع فراچنگ ماست.

اما اگر به‌درستی تصور کنیم که اندیشه‌‌های مولانا بیش و پیش از هرچیز در آثار او تجلی یافته، برای آن‌که بدانیم نقش شمس در کارنامه فکری و ادبی مولانا چه بوده، ناگزیریم که به «مقالات شمس» رجوع کنیم. تحلیل و نقد تطبیقی آثار مولانا و «مقالات شمس» علاوه ‌بر آن‌که تشابهات فکری و نظری شمس و مولانا را واگویه می‌کند، زمینه‌های تأثیرپذیری مولانا از شمس را به‌وضوح و با جزییات نشان خواهد داد. نیز برای پی‌بردن به اختلاف نظرهای این دو تن (خصوصا درباره مبانی و مقدمات تصوف و سیرت مشایخ صوفیه) راهی نیست جز مطالعه تطبیقی «مقالات شمس» و آثار مولانا.

کتاب «حجره‌ی خورشید» به ‌قلم سودابه کریمی و با مقدمه استاد محمدعلی موحد که به‌تازگی از سوی نشر روزنه منتشر شده، عهده‌دار این مطالعه تطبیقی است و می‌کوشد اهمِ مطالب و مسائل مقالات شمس را در پرتوِ آثار مولانا (خصوصا مثنوی و دیوان کبیر) به‌بحث بگذارد. این کتاب شامل ۲۶۰ یادداشت کوتاه است و مؤلف عنوان «صحبت» را برای این یادداشت‌ها انتخاب کرده است. ساختار کتاب به این نحو است که ابتدا پاره‌ای کوتاه از سخنان شمس درج می‌شود و در پی آن شرح مختصر کریمی می‌آید. همان‌طور که نویسنده در پیش‌گفتار کتاب متذکر شده، این شرح حدود ۱۰۰ صفحه از مقالات شمس را دربرمی‌گیرد و نویسنده می‌کوشد تا نشان دهد «شمس چه نگاهی به هستی داشت و تعبیرش از خدا، انسان، عشق، نیاز، اخلاق، جبر، ایمان، متابعت و... چیست.»

بر اهل نظر پوشیده نیست که متن «مقالات شمس» بعضا دچار ابهامات و پیچیدگی‌هایی حل‌ناشدنی است و این غموض و گنگی علاوه‌ بر آن‌که به روحیه شمس بازمی‌گردد، ناشی از ساختار پریشان کتاب هم هست. جریان روایت در سخنان شمس، خطی و ساده نیست (درست مثل حکایات مثنوی) و به‌همین جهت است که مخاطب گه‌گاه مسیر بحث را گم می‌کند. انتخاب پاره‌های کوتاه از «مقالات شمس» و اکتفا به گزیده آن، این مساله را برای مخاطب تا حدی ساده‌تر می‌کند تا مرعوب پیچیدگی‌ها و دشواری‌های متن کامل مقالات نشود. بدین جهت، «حُجره خورشید»، کتاب مناسبی برای ورود به جهان شمس تبریز است و خواننده را با زوایای مهمی از جهان‌بینی شمس آشنا می‌سازد.

در کتاب «حجره خورشید» تقریبا خبری از اصطلاحات فنی کلامی، ادبی، لغوی، منطقی و... نیست و نویسنده کوشیده، شرح و توضیحی روان و زودیاب و همه‌فهم ارائه کند. این نکته، حُسن کتاب حاضر است و البته از سویی می‌تواند نقطه‌ضعف آن هم قلمداد شود. گفتیم که شمس شخصیتی پیچیده و چندوجهی است. نگاهی هرچند گذرا به مقالات او نشان می‌دهد که مسائل متعددی در عالم هستی مطمح نظر اوست و اشارات او به این مسائل، معمولا کوتاه و کلی و بعضا آمیخته به طنز است. پس برای شرح مقالات او اتفاقا باید متون و اندیشه‌های بعضا دشوار را که رنگ‌وبوی عرفانی، اخلاقی، تاریخی، فلسفی و... دارند در نظر داشت؛ خاصه این‌که ردپای این مسائل اساسی در آثار مولانا نیز آشکار است.

بااین‌همه، «مقالات شمس» از جمله متون ادب فارسی است که تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته و ابعاد مختلفی از آن کاویده نشده است. بدیهی است که کتاب «حجره خورشید» فتح بابی است برای گشایش‌های بعدی؛ چراکه بابِ به‌دست‌دادنِ شرح‌ها و تحلیل‌های فنی‌تر و کامل‌تر از این متن مهم کماکان مفتوح است و به‌فرموده مولانا «این سخن پایان ندارد...»

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

در خانواده‌ای اصالتاً رشتی، تجارت‌پیشه و مشروطه‌خواه دیده به جهان گشود... در دانشگاه ملی ایران به تدریس مشغول می‌شود و به‌طور مخفیانه عضو «سازمان انقلابی حزب توده ایران»... فجایع نظام‌های موجود کمونیستی را نه انحرافی از مارکسیسم که محصول آن دانست... توتالیتاریسم خصم بی چون‌وچرای فردیت است و همه را یکرنگ و هم‌شکل می‌خواهد... انسانها باید گذشته و خاطرات خود را وا بگذارند و دیروز و امروز و فردا را تنها در آیینه ایدئولوژی تاریخی ببینند... او تجدد و خودشناسی را ملازم یکدیگر معرفی می‌کند... نقد خود‌ ...
تغییر آیین داده و احساس می‌کند در میان اعتقادات مذهبی جدیدش حبس شده‌ است. با افراد دیگری که تغییر مذهب داده‌اند ملاقات می‌کند و متوجه می‌شود که آنها نه مثل گوسفند کودن هستند، نه پخمه و نه مثل خانم هاگ که مذهبش تماما انگیزه‌ مادی دارد نفرت‌انگیز... صدا اصرار دارد که او و هرکسی که او می‌شناسد خیالی هستند... آیا ما همگی دیوانگان مبادی آدابی هستیم که با جنون دیگران مدارا می‌کنیم؟... بیش از هر چیز کتابی است درباره اینکه کتاب‌ها چه می‌کنند، درباره زبان و اینکه ما چطور از آن استفاده می‌کنیم ...
پسرک کفاشی که مشغول برق انداختن کفش‌های جوزف کندی بود گفت قصد دارد سهام بخرد. کندی به سرعت دریافت که حباب بازار سهام در آستانه ترکیدن است و با پیش‌بینی سقوط بازار، بی‌درنگ تمام سهامش را فروخت... در مقابلِ دنیای روان و دلچسب داستان‌سرایی برای اقتصاد اما، ادبیات خشک و بی‌روحی قرار دارد که درک آن از حوصله مردم خارج است... هراری معتقد است داستان‌سرایی موفق «میلیون‌ها غریبه را قادر می‌کند با یکدیگر همکاری و در جهت اهداف مشترک کار کنند»... اقتصاددانان باید داستان‌های علمی-تخیلی بخوانند ...
خاطرات برده‌ای به نام جرج واشینگتن سیاه، نامی طعنه‌آمیز که به زخم چرکین اسطوره‌های آمریکایی انگشت می‌گذارد... این مهمان عجیب، تیچ نام دارد و شخصیت اصلی زندگی واش و راز ماندگار رمان ادوگیان می‌شود... از «گنبدهای برفی بزرگ» در قطب شمال گرفته تا خیابان‌های تفتیده مراکش... تیچ، واش را با طیف کاملی از اکتشافات و اختراعات آشنا می‌کند که دانش و تجارت بشر را متحول می‌کند، از روش‌های پیشین غواصی با دستگاه اکسیژن گرفته تا روش‌های اعجاب‌آور ثبت تصاویر ...
به قول هلدرلین، اقامت انسان در جهان شاعرانه است... شعر در حقیقت تبدیل ماده خامی به نام «زبان»، به روح یا در حقیقت، «شعر» است. بنابراین، شعر، روح زبان است... شعر است که اثر هنری را از اثر غیرهنری جدا می‌کند. از این نظر، شعر، حقیقت و ذات هنرهاست و اثر هر هنرمند بزرگی، شعر اوست... آیا چنان‌ که می‌گویند، فرازهایی از بخش نخست کتاب مقدس مسیحی که متکی بر مجموعه کتب مقدس یهودیان، یعنی تنخ است، از اساطیر شفاهی رایج در خاور نزدیک اخذ شده یا خیر؟ ...