رمان آیات شیطانی | اعتماد


باشو، یکی از ممتازترین سرایندگان «هایکو» به زبان ژاپنی، هایکوی بسیار تامل‌انگیزی دارد:
«در شبی تیره، مرغ سلیم
در جست‌وجوی آشیانه‌اش می‌گرید!» (۱)

چرا می‌گرید؟ زیرا او مطابق عادت آشیانه خود را در شن‌های ساحل دریا می‌سازد، دریا که توفانی می‌شود، موج‌های سنگین و پرّان توفان، آشیانه او را بر باد می‌دهد. هنگامی که سلیم شبانه دنبال آشیانه‌اش می‌گردد، پیدا نمی‌کند.

آیات شیطانی سلمان رشدی

گویی نه تنها رمان «آیات شیطانی» سِر احمد سلمان رشدی (۱۹۴۷-)، بلکه رمان «بچه‌های نیمه شب» و «شرم» و نیز گزارش سفر او به نیکاراگوئه با عنوان: «لبخند به یوزپلنگ» و مهم‌تر از همه خاطره -رمان او که با عنوان «ژوزف آنتون» منتشر شده است. روایتی از همین سه‌گانه: کمبودگی، گسیختگی و خویش‌ویرانگری است. (۲)
ژوزف آنتون، در واقع ترکیب رئالیسم جادویی و رمان تاریخی است. زندگی دشوار و پیچیده سلمان رشدی در چنبره تیم حفاظت پلیس و نیروهای امنیتی، پس از صدور فتوای امام خمینی (رضوان‌الله تعالی علیه) همانند سلسله‌عصب طاقت‌سوزی، زمین و آسمانِ کتاب یا فضای آن را پوشانده است. فضایی سنگین، قیرآلود و مملو از ذرات سرب داغ. نمی‌توان در این فضا دم زد، نمی‌توان از این فضا گریخت. به تعبیر حکیم فردوسی:
شبی چون شبه روی شسته به قیر
نه بهرام پیدا نه کیوان نه تیر
نموده به هر سو به چشم اهرمن
چو مار سیه باز کرده دهن

در چنین شبی، مهربان بانوی فردوسی، چراغ می‌افروزد. جامی از انار و نارنج و به می‌آورد. شب فردوسی را چون روز با مهر و شادمانی و کام می‌آراید و برای فردوسی داستان عاشقانه بیژن و منیژه می‌گوید.

سلمان رشدی با داستان در چنان فضای زندگی تیره دربسته زهرآگینی پرتاب می‌شود! بانوی سرایش ماریان ویگینز، داستان‌نویس امریکایی که اتفاقا سلمان رشدی، رمان آیات شیطانی را به او تقدیم کرده بود، از او می‌گریزد. ماریان همسر دوم رشدی بود.

ظفر پسر نخست رشدی از همسر اول اوست که از هم جدا شده بودند. گسیختگی! نام ترکیبی کتاب: ژوزف- آنتون، از تلفیق نام ژوزف کنراد و آنتوان چخوف اقتباس شده است. اما سلمان رشدی بیش از همه می‌داند که زندگی او و رمان آیات شیطانی، هیچ نسبتی با زندگانی و آثار کنراد و چخوف ندارد! البته این سخن به این معنا نیست که سلمان رشدی از شیوه نوشتن یا تکنیک کنراد و چخوف بهره نبرده است، مراد سیر کلی و هویت آثار و سبک زندگی هر سه نویسنده است.

می‌خواهم بگویم هنگامی که نویسنده، گسیختگی و گمبودگی و خویش‌ویرانگری را به عنوان سبک کار و هنر خویش انتخاب می‌کند، به ویژه به هتک امر مقدس و پیامبران و کتاب‌های آسمانی می‌پردازد، این ویرانگری سایه سنگینش بر زندگی نویسنده نیز می‌افتد. به تعبیر نیچه: «هنگامی که تو در مغاک می‌نگری، مغاک نیز در تو می‌نگرد!» چنان‌که کتاب بسیار مفصل «ژوزف آنتون» روایت رشدی از ویرانی خود و خانواده‌اش در طول بیش از یک دهه و تکرار ویرانی و گسیختگی است. چنان که همسر سومش به رشدی گفت: «تو با واهمه‌هایت خود و خانواده‌ات را ویران می‌کنی.» مدتی بعد از همسر سومش جدا شد و با یک مدل ازدواج کرد و…مدتی بعد از او هم جدا شد. این پیوند‌ها نشانه گسیختگی بود. زمان به طول نمی‌انجامید که حلقه پیوند گسسته می‌شد. گسستگی در روح و هویت رشدی بود. گرچه او در سال ۱۹۸۴ از آمیختگی و پیوند سخن گفته بود اما در دنیای واقع، او نماد گسستگی شده بود. نوشته بود: «باهم مخلوط می‌شویم، به‌طور جدایی‌ناپذیری باهم مخلوط می‌شوند و این ... آمیختگی پیامدهایی دارد.» و «در این دنیای بدون گوشه‌های آرام، نمی‌توان به راحتی از تاریخ، از هیاهو، از هیاهوی وحشتناک و بی‌آرام فرار کرد». اما او خود بر این هیاهو و غوغا و نا آرامی افزود. می‌کوشد چنین سرنوشتی را به گونه‌ای تقدیر تاریخی، تفسیر کند:
«همه ما تحت تابش تاریخ هستیم، ما با تاریخ و سیاست رادیواکتیویته می‌شویم!» (۳)

همان «تاریخیگری» که کارل پوپر بهتر از دیگران به نقدش همت گماشت، اینگونه در اندیشه و شیوه و منش سلمان رشدی، توجیه‌کننده سبک ادبی و هنری‌اش می‌شود. تاریخیگری و تابش رادیو اکتیو تاریخ به سلمان رشدی فرمان داد تا مریم عذری که نماد پاکی و آراستگی و رنج و محبت است، از زبان سلمان رشدی به گونه‌ای معرفی شود که انسان از تصور و بیانش شرم می‌کند!؟ این ادبیات و آزادی بیان و هنر است؟ سلمان رشدی چنان که غربی‌ها می‌گویند، قهرمان آزادی بیان است؟ به تعبیر ایزایا برلین، آزادی از چه چیزی؟ و آزادی برای چه!؟ اگر «تنهایی» را مضمون بنیادی رمان‌های گارسیا مارکز تلقی کنیم، «گسستگی» مضمون رمان‌های رشدی است.

پی نوشت:

1. on love and barley, Heiko of Basho, Penguin Classics, London, 1985 P 27 and 86
2.Joseph Anton: A Memoir. By Salman Rushdie. New York: Random House, 2012. Pp. 636
3. Joseph Anton by Salman Rushdie - review The humiliations, the parties, the failures of analysis – Pankaj Mishra on Salman Rushdie’s memoir, Gurdian 18 September, 2012

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...