...و این انسان سرگشته قرن بیست و یکمی | الف


سرژ پوگام [Serge Paugam]، مدیر مجموعه رابطه اجتماعی در انتشارات دانشگاهی فرانسه (PUF) که عمدتاً با کتاب «100 واژه کلیدی جامعه‌شناسی» شناخته می‌شود در کتاب کم حجم اما پرمحتوای «جامعه‌شناسی رابطه اجتماعی» [Le lien social] با مروری به روند این علم در غرب که الگویی برای مطالعه جامعه‌شناسی در سایر نقاط جهان نیز شده است، درصدد است تا انسان سرگشته قرن بیست و یکمی را بین اصالت فردیت یا اصالت اجتماعی شدن مورد تجزیه و تحلیل قرار بدهد.



انسانی که از مفهوم اصالت خانواده گسترده در جامعه روستایی به سوی مدل نهادی بازشناسی هویت انفرادی در آنچه جوامع مدرن می‌گویند، گرایش پیدا کرده، اما سرگشته و حیران و با نیم نگاهی به همان هویت اولیه‌اش، به سمت خانواده گسترده روی آورده است. طی چند دهه اخیر و با بروز بحران‌های خاموش اجتماعی چون کاهش جمعیت در غرب و افزایش مهاجرت به آن، رویکرد جدیدی به مفهوم خانواده گسترده پیدا شد. به واسطه سیاست‌های غرب و بحران آفرینی در منطقه منا – خاورمیانه و شمال آفریقا- که این روزها با تروریسم سلفی با عناوینی چون داعش و القاعده در چالش است، بافت جمعیتی در کشورهای غربی دچار دگرگونی برجسته و معناداری شد.

گرچه اقتصاددانان و جامعه شناسان سیاسی به یاری سیاستمداران شتافتند، اما تأکید بر فردگرایی به صورت افراطی در این دیدگاه جامعه‌شناسی، چندان نتوانست سیاست‌های راهبردی و جامعه محور آنان را تضمین نماید. پوگام در این اثر سعی کرده است با نگاهی جامعه شناختی و روان‌شناختی به مفهوم جامعه‌شناسی رابطه اجتماعی، جنبه‌ها و رویکردهای کاربردی‌تری به این پدیده بدهد و آن را از چنبره مفاهیم محض علمی خارج نماید. وی معتقد است که شهر جدید به عنوان عالی‌ترین مکان برای تحرک‌ها و آمیزش‌های اجتماعی و فرهنگی است، آشکارا تحت تأثیر فرایندهای جداربندی اجتماعی قراردارد و برخی سعی می‌کنند آشکارا خود را از بقیه جدا بکنند و حومه فقیرنشین شهرهای بزرگ در بی ثباتی پایدار فرومی‌روند. پوگام در فصل دوم کتاب خود با عنوان همبستگی باوری و رابطه اجتماعی معتقد است که با بیان پدیده‌های محسوسی چون نظام جامع حمایت اجتماعی که به زعم او مورد توجه بنیانگذاران جامعه‌شناسی نبوده است. (صفحه 35). باید سخت فهمی عام از مفاهیم بنیادین جامعه‌شناسی را به حداقل ممکن کاهش دهد.

پوگام ذیل عنوان تفکر همبستگی باور به بررسی تز دورکیم از پایه های سیاست اصلاح طلبانه ذاتاً جمهوری خواه می‌پردازد که به جای روش انعطاف‌ناپذیر حفظ ساختارهای جامعه یا برعکس تغییر خودسرانه آن‌ها و توجه به هنر حکومت کردن به شیوه نظارت معتدل بر رابطه اجتماعی درپیش می‌گیرد. (صفحه36) و به مرور به تضارب آرای برخی بزرگان در مقام بررسی اندیشه‌های دورکیم برآمده و ناخودآگاه فهم کلیدی جنبه‌های جامعه‌شناختی تئوری‌های وی را روان‌تر می‌کند. آنگاه نقبی به تئوری مفهوم بدهی اجتماعی لئون بورژوا می‌زند و می‌نویسد که موضوع برای انسان‌ها به رسمیت شناختن میزان بدهی‌ای است که هریک به همه، از بابت مبادله خدمات، افزایش منافع شخصی و رفاهی که در زندگی از محل وضعیت جامعه حاصل می‌گردد، مدیون است.

از زمان انتشار این تئوری تازمان تصویب قانون تأسیس نظام حمایت اجتماعی، 50 سال طول کشید تا ایده یک قرارداد اجتماعی برمبنای نهادهای بیمه رواج پیدا کرد. این فصل بابررسی این موضوع به رویه جامعه‌شناسی سیاسی پس از جنگ دوم جهانی می‌پردازد. نویسنده در فصل سوم کتاب پس از بازتعریف جزئیات رابطه اجتماعی، به روابط اجتماعی می‌پردازد. عناوینی چون: کثرت روابط اجتماعی، گوناگونی وابستگی‌های اجتماعی و مفهوم پیکربندی به بازشناسی بیشتر این پدیده پرداخته است. این فصل با تشریح نظریات نوربرت الیاس آلمانی و چند جامعه‌شناس دیگر درخصوص گذار از رابطه اجتماعی به روابط اجتماعی و ایجاد پیوند معنایی و استدلالی بین آن ها ادامه می‌یابد.

پوگام در فصل چهارم کتاب چالش‌های اساسی جامعه‌شناسی نوین را در قالب مفاهیمی چون شکنندگی‌ها و گسیختگی‌ها تشریح می‌کند. این فصل بسیار روان و همه فهم نگارش شده و باظرافت هرچه تمام‌تر به مفهوم تفاوت‌های فردی به عنوان یکی از علل شکنندگی‌ها و گسیختگی‌ها اشاره می‌کند. باوجود آن که در جامعه‌های مدرن ارتباطات میان گروه‌های متفاوتی که فرد با آن‌ها مشارکت دارد، بر محور فرد شکل می‌گیرد، اما می‌توان به آسانی استنتاج کرد که بافت روابط از فردی به فرد دیگر یکسان نیست.(صفحه91).

این فصل بیشتر از دیدگاه مسایل فردی به پدیده‌های اجتماعی نگاه می‌کند و مسایلی را چون: نقصان حمایت و امتناع از بازشناسی، بازگشت ناایمنی اجتماعی بیکاری و مفهوم مشاغل ناپایدار و فقر و پایگاه اجتماعی افراد بازگویی می‌نماید. در فصل پنجم کتاب، پوگام به بررسی چالش‌های جدید جامعه‌شناسی اجتماعی می‌پردازد. این مسائل شامل: اخلاق نوشده رابطه اجتماعی، مسئولیت‌های فردی و اجتماعی و تفکیک ناپذیری حمایت و بازشناسی آن مورد می‌باشد. البته مباحثی چون: مدل جدید یگانگی شغلی، سیاست پیوستگی روابط اجتماعی و مرزهای بین خودی‌ها نیز به عنوان یکی دیگر از چالش‌های جدید جامعه‌شناسی رابطه اجتماعی در اثر سرژ پوگام مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

به زعم او، چالش‌های جدید رابطه اجتماعی ایجاب می‌کند همبستگی را نه یک نظام دیوان‌سالارانه که تنها مشروعیتش را از قدرت مطلق دولت می‌گیرد بلکه برعکس نظامی تصور کنیم که از شکل‌های متعدد و متکامل همبستگی تشکیل شده است که با کثرت رابطه‌های اجتماعی متناظرند: رابطه فرزندی، رابطه مشارکت انتخابی، رابطه مشارکت اندامواره‌ای که البته به صورت کاملی در فصل اول کتاب مورد بحث و بررسی قرار گرفته و از مفاهیم بنیادی در جامعه‌شناسی نوین می‌باشد و بالاخره رابطه شهروندی. این رابطه‌ها درهم تنیده‌اند و هر یک از آن‌ها در بافتی که اعضای یک جامعه را دربرمی‌گیرد، سهیم اند. بنابراین، تقویت و یا از نو گره‌زدن رابطه اجتماعی همانا تقویت هر نوع از رابطه‌های اجتماعی است. به نحوی که هر یک از آن‌ها واقعاً با سایر رابطه‌ها درهم تنیده شود و یکپارچگی همبسته همه اعضای جامعه را امکان‌پذیر کند. به زعم پوگام، این امر محتومی است که جامعه‌شناسی نوین بر اساس آن پایه ریزی شده است.