رمانی برای سرزمینی پیدا، جایی ناپیدا | الف


نام رمان این است: «آدوری‌ها». «آدوری» کجاست؟ واقعیت دارد؟ جغرافیای خیالی علی چنگیزی، نویسنده اثر است، و آخر اینکه؛ این سوال‌ها مهم است؟ به هر روی مخاطب در همان آغاز رمان جلوه‌ای از آدوری در برابرش ظاهر می‌شود:

آدوری‌ها علی چنگیزی

«روی تپه‌ای مشرف به آدوری که سابق بر این ولایت آبادی بوده و در گذر دوران به ویرانه‌ای متروک تبدیل شده، گورستانی زیر خروارها خاک پنهان است، حتا از دید کرکس‌های تیزبینی که توی آسمان چرخک می‌زنند و با چشم‌های زردشان زمین را وامی‌شکنند. گورستانی که مرده‌هایش انگار از آن بالا، از زیر خاک، باز به بناهای مخروبه‌ای نگاه می‌کنند که در پایین دست قرار دارند و با هر ذره شن و هر وزش باد ویران‌تر و در بوی متعفن کود مرغی و پوسیدگی گذر زمان دفن می‌شوند. بناها درست وسط زمین پسته‌ای قرار دارند که درختچه‌های بی ریخت و زشتش تا چشم کار می‌کند دشت را پوشانده‌اند.»

در پیشانوشت اثر جمله‌ای از هرمان ملویل نقل شده است که به نظر راقم این سطور مهمترین گزاره‌ی این رمان است: «جالب‌ترین جاها در نقشه نیستند.» کدام نقشه؟ آیا جایی هست که نویسنده‌ای از آن سخن بگوید و جغرافیای خاصی نداشته باشد؟

علی چنگیزی در این اثر دست به خلق جهان آدوری‌ها زده است. این جهان ویژه دنیای داستان است و البته که از همه قوانین واقعی پیروی نمی‌کند، هر چند «آدوری‌ها» تا حدود زیادی سعی در بازنمایی واقعیت نیز دارد. اما از نظر مولف این رمان «آدوری» احتمالا جالب‌ترین جاها است به این دلیل که ما نمی‌توانیم آن را جایی در نقشه جغرافیا پیدا کنیم. شاید مخاطب این رمان با سرزمین و بستر تاریخی این قصه تا حدودی آشنا باشد، ولی «آدوری» را به یقین برای نقطه‌ای گنگ و ناپیداست.

قصه گو
نشر چشمه در طبقه‌بندی‌های داستان‌های فارسی‌اش به سه طبقه قائل است: قفسه سیاه؛ آثار پلیسی، جنایی و نوآر. قفسه قرمز یا آثار ساختارگرا، جریان گریز و ضد ژانر و نهایتا، کتاب‌های قفسه آبی؛ ژانری، قصه گو و جریان محور. «آدوری‌ها» بی شک در جرگه سومین دسته قرار می‌گیرد.

این اثر علی چنگیزی، اصلا، سومین بخش از سه‌گانه‌ای است که پیش از این دو بخش آن را منتشر کرده است؛ یکی «پرسه زیر درختان باغ» و بعد «پنجاه درجه بالای صفر».

«آدوری‌ها» رمانی است قصه‌گو. قصه زوال است. قصه کویر و جغرافیایی سخت، خشن و زشت. شخصیت‌های این داستان شخصیت‌هایی پرنگ و جاافتاده‌اند و حسابی در رمانی که قصه گوست خوش می‌نشینند. از این نظر شاید «آدوری‌ها» رمانی کلاسیک باشد و به درد کلاسیک بازها بخورد.

مسئله زبان
زبان رمان آدوری‌ها زبانی است خاص. البته هیچ گاه صفت خاص برای توصیف زبانِ یک اثر صفت ایجابی‌ و بدیهی است سلبی‌ای به حساب نمی‌آید. زبان «آدوری‌ها» نه زبان ژورنالیستی‌ای است، نه زبانی ساده و نه زبانی معمولی که خیلی وقت‌ها حتی در آثار ادبی با آن مواجه می‌شویم. زبان آدوری‌ها برآمده از ادبیاتی ویژه علی چنگیزی برای تصویر جغرافیای ویژه‌ای است که خود آدوری نام نهاده. و البته برای تصویر شخصیت‌هایی که زاده کویرند یا دست کم بخش مهمی از زیست فیزیکی و ذهنی‌شان در کویر می‌گذرد.

فرازی از این رمان شاید بیشتر شِمای این زبان را برای مخاطب طرح کند: «صدایی از دُرگوش درنیامد. همان جور مات بود به آسمان. نرمنرمک نفس می‌کشید. آخرین توانش را می‌فرستاد توی بیابان. دهنش بوی قارپوز می‌داد، رگ‌های صورتش زده بود بیرون.

کلاغ‌ها حالا بیشتر شده بودند. رک و راست به چیزی که روی زمین افتاده بود و تکان نمی‌خورد نگاه می‌کردند. با چشم‌های تیز و حسود، بی تعارف به نصرالله معروف به آدوری نگاه می‌کردند که بالا سر آن چیز بود. آن حیوانی که سرپا بود بساط شکم چرانی را به راه کند و آن‌ها هم، بی ذره‌ای معطلی، ته بساط را با نک‌های سیاه بلندشان بمکند و تکه گوشت‌هایی را که هنوز از خون گرم است جرجر کنند و ببلعند.

نصرالله گفت: "دنبال چینه‌ی مفتین. چیزی به شما نمی‌رسه." قبلش نامنظم می‌زد.
کلاغ‌ها که حالا کل دسته‌ی‌شان روی تخته سنگ سیاه نشسته بودند از سر بی طاقتی قارقار می‌کردند خطوط سیاه بال‌هاشان دشت را خط خطی می‌کرد.»(صفحه 180)

این در حالی است که در جای جای رمان «آدوری‌ها»، میان دیالوگ‌ها، و روایت سوم شخصی که می‌خوانیم، کلمات نامعمول، تعابیر و اصطلاحات ویژه خود نمایی می‌کند، که البته به دلیل موضوعیت رمان، اهمیت مکان و جغرافیای کویری اثر تا حدودی مناسب و برازنده می‌نُماید. این خصیصه‌ها گاه در زبانی برای توصیف وضعیت شخصیت‌ها ظهور می‌کند و گاه برای برجسته سازی محیط و فضای داستان که عمدتا ناتورئالیستی است.

چرک مثل ناتورئالیسم
رمان «آدوری‌ها» را می‌توان از زمره آثار رئالیسم کثیف یا ناتورئالیسم با محیطی غیر شهری توصیف کرد. در سراسر رمان رد پای توصیفات مشمئز کننده که ذهنیت مخاطب را از شخصیت‌ها و محیط وُ پیرامون‌شان می‌سازد، دیده می‌شود. باد معده، آروغ، توالت عمومی کثیف یا ادبیات سخیف در «آدوری‌ها» فراوان است. شخصیت اصلی داستان، علی، نمی‌تواند بدون این‌ها کامل باشد، همچنان که روایت این رمان بدون این ویژگی‌ها ناقص خواهد بود.

«بچه که بود وردست باباش کناسی کرده بود و ته گه و کثافت پاگرفته بود. قد چندانی نکشیده بود، تنها سن روی سن گذاشته بود. جز بو گند فاضلاب و محوطه‌های گند گرفته‌ی لولیین خانه‌ها چیزی ندیده بود و بیشترین خوشی‌اش در کودکی یافتن چیزی قیمتی در مستراح بود و از دیدن خنده‌ی پدرش که از یافتن این گنج متعفن ذوق می‌کرد، کیف مختصری تو دل کوچکش می‌نشست...

آب و غذا از لب فاق دارش می‌زد بیرون و دل نصرالله را هم می‌آورد. خودش هم تا لقمه‌ای به دهان می‌گذاشت دست بودارش مانع می‌شد مزه‌ی گوشت را بفهمد...»

«آدوری‌ها» را به رمان خوان‌های حرفه‌ای و داستان دوستانی که می‌خواهند قصه بشنوند و با شخصیت‌های اثر در گپ و گفت باشند توصیه می‌کنم.

................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

تمایل به مبادله و خرید و فروش انگیزه‌های غریزی در انسان‌ها نیست، بلکه صرفاً پدیده‌ای متاخر است که از اروپای قرن 16 آغاز می‌شود... بحران جنگ جهانی اول، رکود بزرگ و جنگ جهانی دوم نتیجه عدم تعادل بین آرمان بازار و رفاه اجتماعی و ناتوانی هرگونه ضدجنبش اجتماعی، نظیر سوسیالیزم و کمونیزم، برای کاهش تنش‌ها بود... تاریخ انگلیس، از جنبش حصارکشی در قرن شانزدهم تا لغو قانون حمایت از فقرا در 1834، تاریخ کالایی سازی جامعه و طبیعت است... نئولیبرال‌ها و فاشیست‌ها همچنان مشغول آرمانشهر بازارند! ...
سنت حشره‌شناسی در ایران به دانشکده‌های کشاورزی پیوند خورده و خب طبعا بیشتر پژوهشگران به مطالعه حشرات آفت می‌پردازند... جمله معروفی وجود دارد که می‌گوید: «ما فقط چیزهایی را حفاظت می‌کنیم که می‌شناسیم»... وقتی این ادراک در یک مدیر سازمانی ایجاد شود، بی‌شک برای اتخاذ تصمیمات مهمی مثل سم‌پاشی، درختکاری یا چرای دام، لختی درنگ می‌کند... دولت چین در سال‌های بعد، صدها هزار گنجشک از روسیه وارد کرد!... سازمان محیط زیست، مجوزهای نمونه‌برداری من در ایران را باطل کرد ...
چه باور کنید و چه نکنید، خروج از بحران‌های ملی نیز به همان نظم و انضباطی نیاز دارند که برای خروج از بحران‌های شخصی نیاز است... چه شما در بحران میانسالی یا در بحران شغلی گرفتار شده باشید و چه کشور شما با کودتا توسط نظامیان تصرف شده باشد؛ اصول برای یافتن راه‌حل خروج از بحران و حرکت روبه جلو یکسان است... ملت‌ها برای خروج از تمامی آن بحران‌ها مجبور بودند که ابتدا در مورد وضعیت کنونی‌شان صادق باشند، سپس مسئولیت‌ها را بپذیرند و در نهایت محدودیت‌های‌شان را کنار بزنند تا خود را نجات دهند ...
در ایران، شهروندان درجه یک و دو و سه داریم: شهرنشینان، روستانشینان و اقلیت‌ها؛ ما باید ملت بشویم... اگر روستاییان مشکل داشته باشند یا فقیر باشند؛ به شهر که می‌روند، همه مشکلات را با خود خواهند برد... رشدِ روستای من، رشدِ بخش ماست و رشدِ شهرستانِ ما رشد استان و کشور است... روستاییان رأی می‌دهند، اهمیت جدولی و آماری دارند اهمیت تولیدی ندارند! رأی هم که دادند بعدش با بسته‌های معیشتی کمکشان می‌کنیم ولی خودشان اگر بخواهند مولد باشند، کاری نمی‌شود کرد... اگر کسی در روستا بماند مفهوم باختن را متوجه ...
تراژدی روایت انسان‌هایی است که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، اما داستان همه‌ی آنهایی که به خواسته‌هایشان نرسیده‌اند، تراژیک به نظر نمی‌آید... امکان دست نیافتن به خواسته‌هامان را همیشه چونان سایه‌ای، پشت سر خویش داریم... محرومیت ما را به تصور و خیال وا می‌دارد و ما بیشتر از آن که در مورد تجربیاتی که داشته‌ایم بدانیم از تجربیات نداشته‌ی خود می‌دانیم... دانای کل بودن، دشمن و تباه‌کننده‌ی رضایتمندی است ...