هر انسان عاشق یک جاسوس بالقوه است... خبرچین می‌شود و اطلاعاتی به شورویها می‌دهد. هنگامی که متوجه درز کردن اطلاعات می‌شوند به عوض کسل، دستیار او از سر اشتباه به قتل می‌رسد و کسل به کمک روسها به مسکو پناه می‌برد و آنجا، مانند رابینسون کروزوئه، تنهایی را تجربه می‌کند... مرد عاشق «هرج و مرج‌طلبی است که بمبی ساعتی با خود حمل می‌کند».
عامل انسانی [The Human Factor]. گراهام گرین (1) (1904-1991)، نویسنده انگلیسی، با این رمان که در 1978 منتشر شد، در زمینه‌هایی باب طبع جان لوکاره (2) [نویسنده انگلیسی] قدم می‌گذارد. گرین از زبان یکی از اشخاص داستانی‌اش می‌گوید: «هر انسان عاشق یک جاسوس بالقوه است». در این اثر یک مأمور دوجانبه به نام کسل (3) می‌کوشد به سیاهانی از آفریقای جنوبی، که دوستان همسر رنگین پوست اویند، کمک کند. او خبرچین می‌شود و اطلاعاتی به شورویها می‌دهد. هنگامی که متوجه درز کردن اطلاعات می‌شوند به عوض کسل، دستیار او از سر اشتباه به قتل می‌رسد و کسل به کمک روسها به مسکو پناه می‌برد و آنجا، مانند رابینسون کروزوئه(4)، تنهایی را تجربه می‌کند.
کسل، انسان تنها، مایل است از خدمات سری کناره‌گیری کند، اما باید به پرداختن وجه‌الضمان به «دستگاه» ادامه دهد تا قرضهایی را که به مناسبت فرار همسرش به انگلستان متقبل شده است بپردازد. او که جاسوس و به انتخاب خود، مأمور دوجانبه است، دوستی ندارد و دیگر اعتقادی نیز به هیچ چیز ندارد. چون از فساد و بی‌رحمی سادخویانه دنیای اطلاعات (که به او هم سرایت کرده) آگاه شده است، او نیز با اقدامات شخصی در آلوده کردن همنوعانش شرکت می‌جوید. به این ترتیب، همکارش دیویس(5)، که مشکوک به خیانت است به اشتباه به جای او کشته می‌شود.
قهرمان ماجرا، به همانگونه که در همه رمانهای گرین، بخشیده می‌شود و لاابالیگری‌اش بر اثر عشق به خانواده‌اش تخفیف می‌یابد. همه اعمال او برای آنهاست، همه برای حفظ محراب شکننده‌ای است که برای خود ترتیب داده‌اند. کسل می‌گوید که به کشورش خیانت کرده است تا نگذارد که سارا در فعالیتهای افریقای جنوبی و ایالات متحد شرکت کند. و سارا به او پاسخ می‌دهد: «ما وطن خودمان را داریم، من و تو سام. تو به این وطن هرگز خیانت نکرده‌ای، موریس.» کسل می‌کوشد که به این یقین چنگ بیندازد؛ در حالی که میداند به خاطر عشقش با هرگونه خطری مواجه خواهد شد، زیرا مرد عاشق «هرج و مرج‌طلبی است که بمبی ساعتی با خود حمل می‌کند». عشقی که به همسرش دارد مقدس است؛ اما آن زن همان «عامل انسانی» است که کسل را بی‌احتیاط می‌سازد. با بهای زیادی که به او می‌دهد، امنیت خود را به خطر می‌اندازد و برای حفظ امنیتش مجبور به جدایی از او می‌شود. این فداکاری که تنها ضعف قهرمان ماجراست برای همیشه او را به تنهایی سرد مسکو تبعید می‌کند. چون شهروند شوروی شد تنها می‌ماند، درحالی که برای هیچ از همه چیز چشم پوشیده است؛ هرگز به رؤیاهایش دست نخواهد یافت و به «آرامش ذهن» نخواهد رسید.
عامل انسانی، رمانی است نومیدانه که در آن گرین ابراز می‌دارد که هیچ روزنه‌ای در بهبود سرنوشت بشر ممکن نیست.
مهشید نونهالی. فرهنگ آثار. سروش
1.Graham Greene 2.John Le Garre 3.Castle
4.Robinson Grusoe 5.Davis 6.Kim Philby
................ تجربه‌ی زندگی دوباره ...............
