آیا واقعا وقت طلاست؟ | عصر اندیشه


همه ما بارها این جمله را شنیده و با خود تکرار کرده‌ایم که «وقت طلاست». برداشت بیشتر ما از این جمله این است که حتی یک ثانیه از وقتمان را نیز نباید تلف کنیم. بر اساس چنین برداشتی است که هر روز در اطراف‌مان تصویرهایی از این قبیل می‌توانیم ببینیم : افرادی که در حال پیاده روی یا در مترو و اتوبوس هدفون در گوش دارند و پادکست می‌شنوند؛ مادرانی که در حال هل دادن کالسکه کودک خود بی‌وقفه در حال صحبت با دوستانشان از طریق تلفن همراه هستند؛ مردمی که در رستوران و در زمان صرف شام با خانواده مشغول مرور شبکه‌های مختلف اجتماعی هستند و مواردی شبیه به این‌ها.

آلن لایتمن [Alan Lightman] در ستایش اتلاف وقت» [In praise of wasting time]

و اگر هریک از ما زندگی خود را در طول ۲۴ ساعت یک شبانه روز در نظر بگیریم، خواهیم دید در تمام لحظاتی که بیداریم، مشغول انجام کاری هستیم. ما هر روزنه‌ای در وقتمان را با کارهایی شبیه به مرور اخبار، بررسی شبکه‌های اجتماعی، چک کردن ایمیل‌ها، دیدن تلویزیون، گوش کردن به فایل‌های صوتی و... پر می‌کنیم تا اصطلاحا هیچ وقتی را تلف نکرده باشیم. حتی در آخرین لحظات پیش از خواب نیز گوشی تلفن همراه را از خود جدا نمی‌کنیم و لحظه‌ای را بیکار نمی‌مانیم و به بطالت و نمی‌گذرانیم.

پیشرفت تکنولوژی زندگی ما را نسبت به انسان‌هایی که در قرون و اعصار گذشته حتی تا همین ۵۰ سال پیش می‌زیسته‌اند، به کلی متفاوت کرده است، اما در پس این رشد تکنولوژی و تغییر ظاهری زندگی، کل شیوه تفکر و بودن ما در جهان نیز متفاوت شده است. به کمک تکنولوژی نوین، سلامتی و دسترسی ما به امکانات پزشکی بهبود یافته، امکان برقراری ارتباطات راه دور برایمان فراهم شده و دسترسی مان به هرگونه اطلاعاتی به واسطه توسعه اینترنت افزایش یافته است و به واسطه اتومبیل ها، هواپیماها، تلفن‌های همراه، لوازم مدرن آشپزخانه، دستگاه‌های کپی و بسیاری دیگر از امکانات الکترونیک، می‌توانیم در وقتمان به نسبت قبل بسیار صرفه جویی کنیم، اما برای این توسعه بهایی پرداخت کرده‌ایم که اغلب از آن غافل هستیم. آلن لایتمن [Alan Lightman] فیزیکدان و رمان نویس آمریکایی و استاد دانشگاه ام آی تی، در کتاب اخیر خود با نام «در ستایش اتلاف وقت» [In praise of wasting time] به این موضوع پرداخته و به نحو شایسته‌ای این موضوع را توضیح داده است.

لايتمن علاوه بر این یک نویسنده پر کار به شمار می‌رود که بیش از ۲۵ جلد کتاب و چندین مقاله منتشر شده دارد که یکی از آنها یعنی رمان «رؤیای انیشتین»، شهرتی بین المللی یافته است. اینکه چنین شخصیت پر کاری در فضیلت «اتلاف وقت» کتاب بنویسد، خود مهم ترین نکته جذاب این کتاب به شمار می‌رود و به مخاطبان گوشزد می‌کند که با یک اثر جدی روبرو هستند که البته با لحنی صمیمی و ساده نوشته شده است.

لايتمن معتقد است با وجود مزایایی که رشد تکنولوژی برای ما داشته است، اما هزینه‌هایی نیز به ما تحمیل کرده است. او می‌نویسد: «ما آنقدر درگیر برنامه‌ریزی‌ها و ارتباط دائم با رسانه‌ها هستیم که دیگر لحظه‌ای وقت نداریم راجع به خودمان و جهان تأمل کنیم؛ نمی‌توانیم ده دقیقه در اتاقی آرام بنشینیم و با خودمان خلوت کنیم؛ دیگر وقت نداریم ذهنمان را آزاد بگذاریم که بی‌دغدغه و بدون هدف خاصی پرسه بزند؛ وقت بازی با فرزندانمان را نداریم؛ دیگر اعتدال در میزان اطلاعات و سکوت و حریم خصوصی را تجربه نمی‌کنیم.» اگر بپرسیم در این میان چه چیزی از دست رفته است؟ پاسخ به اعتقاد لايتمن «فعالیت‌های خلاقانه» است. چراکه به اعتقاد اندیشمندان، خلاقیت در زمان‌های بی‌برنامه، موقع بازی، موقع تفکر واگرا و در گردش‌های بی‌هدف شکوفا می‌شود. او اندیشمندان بزرگی را مثال می‌زند که ایده‌های خلاقانه‌ی خود را در چنین موقعیت‌هایی بروز داده اند.

کتاب «در ستایش اتلاف وقت» با توصیفی از یک روستای دورافتاده در کامبوج آغاز می‌شود که ساکنین آن دغدغه‌ای نسبت به زمان ندارند و همین تلنگری به نویسنده دانشمند ماست تا از خود بپرسد چگونه جهان توسعه‌یافته برای ما سبکی از زندگی را رقم زده است که در آن حتی یک دقیقه را هم نباید تلف کرد و در نتیجه به حال اهالی آن روستا غبطه بخورد. همین موضوع دستمایه او برای پرداختن به مقولاتی همچون اضطراب و افسردگی نوجوانان، استرس‌ها و آسیب‌های محیط کار و شتاب زدگی و حالت تهوع اجتماعی در جوامع توسعه یافته بوده است. او به نتایج پژوهشی اشاره می‌کند که نشان می‌دهد طی ده سال یعنی بین سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۵ سرعت پیاده‌روی عابران پیاده در 32 شهر جهان، ده درصد افزایش یافته است. به راستی این همه شتابزدگی و عجله برای چیست؟ چطور جهان به این نقطه رسیده است؟ واضح است که تکنولوژی همچون اینترنت با بالا بردن سرعت کسب و کار سرعت زندگی را نیز بالا برده و موجب ناآرامی و استرس مردم شده است.

در مقابل، لايتمن از اهمیت ذهن فارغ‌بال سخن می‌گوید: از فرایند بازی که کودکان در آن دست به خلاقیت‌هایشان می‌زنند. او چندین مورد از دانشمندان و هنرمندان را مثال می‌زند که بزرگترین ایده‌های خود را در زمان‌های فراغت و استراحت طرح نموده اند و از این طریق به فعالیت مغزی ناهشیار اشاره می‌کند. این که مغز در زمان استراحت و خاموشی نیز فعال باقی می‌ماند و اتفاقا در صورت فراغت می‌تواند بهتر به فعالیت‌های خلاقانه بپردازد.

او گریزی نیز به تقبيح مفهوم بطالت در اندیشه اخلاقی و مسیحی می‌زند و سعی می‌کند توضیح بدهد که آنچه او از اتلاف وقت مراد می‌کند، آن بطالت تقبیح شده نیست. منظور او از اتلاف وقت، زمانی است که صرف اندیشه خلاق، صرف تأملات و ژرف اندیشی‌های آرام، صرف اصلاح ذهن و صرف تثبیت هویت و ارزش‌ها می‌شود. این فعالیت‌ها به روشنی از بطالت یا بی‌فایدگی غیراخلاقی فاصله دارد. به این ترتیب است که لايتمن می‌تواند اعلام کند: «اتلاف وقت شاید مهمترین اشتغال ذهن ما باشد.»

او در بخش پایانی کتاب پیشنهاداتی برای پرورش عادت‌های ذهنی جدید و رهایی از اشتغال ذهن کاذب در جامعه دارد. اوقات ده دقیقه‌ای سکوت در مدارس برای دانش آموزان، دوره‌های فشرده درون نگری برای دانشجویان، تعبیه مکانی به عنوان «اتاق آرام» در محل کار تا کارمندان بتوانند روزانه نیم ساعت در آن اتاق در سکوت مشغول مراقبه و تأمل باشند، صرف شام در ساعت «بدون اتصال به شبکه» در خانواده‌ها و ایجاد مناطق بدون صفحه نمایش در جامعه که ورود هرگونه وسیله الکترونیکی به آنها ممنوع باشد. او توصیه می‌کند که هریک از ما که می‌توانیم، در طول روز نیم ساعت برای اتلاف وقت دست و پا کنیم، تا از این طریق به خودمان مجالی بدهیم تا بتوانیم صدای روحمان را بشنویم.

کتاب «در ستایش اتلاف وقت» نوشته آلن لايتمن است که با لحنی صمیمی و سرشار از ارجاعاتی به داستان‌ها و وقایع حقیقی نوشته شده و ترجمه خوب شهاب الدین عباسی به حفظ این لحن کمک کرده است. خواندن این کتاب برای هرکس که گمان می‌کند وقت سر خاراندن ندارد و همه کسانی که تصور جداشدن از گوشی تلفن همراه برایشان دشوار است، ضرورت دارد. این کتاب را نشر چشمه در ۱۰۲ صفحه و در قطع رقعی در سال ۱۳۹۹ به چاپ رسانده است.

............... تجربه‌ی زندگی دوباره ...............

ما خانواده‌ای یهودی در رده بالای طبقه متوسط عراق بودیم که بر اثر ترکیبی از فشارهای ناشی از ناسیونالیسم عربی و یهودی، فشار بیگانه‌ستیزی عراقی‌ها و تحریکات دولت تازه ‌تأسیس‌شده‌ی اسرائیل جاکن و آواره شدیم... حیاتِ جاافتاده و عمدتاً رضایت‌بخش یهودیان در کنار مسلمانان عراق؛ دربه‌دری پراضطراب و دردآلود؛ مشکلات سازگار‌ شدن با حیاتی تازه در ارض موعود؛ و سه سال عمدتاً ناشاد در لندن: تبعید دوم ...
رومر در میان موج نویی‌ها فیلمساز خاصی‌ست. او سبک شخصی خود را در قالب فیلم‌های ارزان قیمت، صرفه‌جویانه و عمیق پیرامون روابط انسانی طی بیش از نیم قرن ادامه داده است... رومر حتی وقتی بازیگرانی کاملاً حرفه‌ای انتخاب می‌کند، جنس بازیگری را معمولاً از شیوه‌ی رفتار مردم معمولی می‌گیرد که در دوره‌ای هدف روسلینی هم بود و وضعیتی معمولی و ظاهراً کم‌حادثه، اما با گفت‌وگوهایی سرشار از بارِ معنایی می‌سازد... رومر در جست‌وجوی نوعی «زندگی‌سازی» است ...
درباریان مخالف، هر یک به بهانه‌ای کشته و نابود می‌شوند؛ ازجمله هستینگز که به او اتهام رابطه پنهانی با همسر پادشاه و نیز نیت قتل ریچارد و باکینگهم را می‌زنند. با این اتهام دو پسر ملکه را که قائم‌مقام جانشینی پادشاه هستند، متهم به حرامزاده بودن می‌کنند... ریچارد گلاستر که در نمایشی در قامت انسانی متدین و خداترس در کلیسا به همراه کشیشان به دعا و مناجات مشغول است، در ابتدا به‌ظاهر از پذیرفتن سلطنت سرباز می‌زند، اما با اصرار فراوان باکینگهم، بالاخره قبول می‌کند ...
مردم ایران را به سه دسته‌ی شیخی، متشرعه و کریم‌خانی تقسیم می‌کند و پس از آن تا انتهای کتاب مردم ایران را به دو دسته‌ی «ترک» و «فارس» تقسیم می‌کند؛ تقسیم مردمان ایرانی در میانه‌های کتاب حتی به مورد «شمالی‌ها» و «جنوبی‌ها» می‌رسد... اصرار بیش‌از اندازه‌ی نویسنده به مطالبات قومیت‌ها همچون آموزش به زبان مادری گاهی اوقات خسته‌کننده و ملال‌آور می‌شود و به نظر چنین می‌آید که خواسته‌ی شخصی خود اوست ...
بی‌فایده است!/ باد قرن‌هاست/ در کوچه‌ها/ خیابان‌ها/ می‌چرخد/ زوزه می‌کشد/ و رمه‌های شادی را می‌درد./ می‌چرخم بر این خاک/ و هرچه خون ماسیده بر تاریخ را/ با اشک‌هایم می‌شویم/ پاک نمی‌شود... مانی، وزن و قافیه تنها اصولی بودند که شعر به وسیلهء آنها تعریف می‌شد؛ اما امروزه، توجه به فرم ذهنی، قدرت تخیل، توجه به موسیقی درونی کلمات و عمق نگاه شاعر به جهان و پدیده‌های آن، ورای نظام موسیقایی، لازمه‌های شعری فاخرند ...